BPSC AEDO General Studies Practice Set 04
рдЯेрд╕्рдЯ рд╢ुрд░ू рдХрд░рдиे рд╕े рдкрд╣рд▓े рд╣рдо рдЖрдкрд╕े рдЖрдкрдХा рдиाрдо рдФрд░ рдоोрдмाрдЗрд▓ рдиंрдмрд░ рдкूрдЫрддे рд╣ैं। рд╣рдо рдЪाрд╣рддे рд╣ैं рдХि рдЖрдк рд╕ाрдл-рд╕ाрдл рдЬाрдиें рдХि рд╣рдо рдпрд╣ рдЬाрдирдХाрд░ी рдХ्рдпों рд▓ेрддे рд╣ैं ЁЯСЗ
рдЬाрдирдиे рдХे рд▓िрдП рдХ्рд▓िрдХ рдХрд░ें
()
рдХ्рдпा рдЖрдк рдЯेрд╕्рдЯ рджेрдиे рдХे рд▓िрдП рддैрдпाрд░ рд╣ैं?
рдЯूрд░्рдиाрдоेंрдЯ рдиिрдпрдо рдФрд░ рдиिрдпрдо
рдиिрдпрдо:
- рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░рд╢्рди рдХे рд▓िрдП рдЖрдкрдХो рдкूрд░्рд╡рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╕рдордп рд╕ीрдоा рдХे рднीрддрд░ рдЙрдд्рддрд░ рджेрдиा рд╣ोрдЧा।
- рдПрдХ рдмाрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдЪुрдирдиे рдХे рдмाрдж, рдЖрдк рдЗрд╕े рдмрджрд▓ рдирд╣ीं рд╕рдХрддे।
- рдЯूрд░्рдиाрдоेंрдЯ рдоें рдЖрдкрдХे рдкाрд╕ рдкूрд░्рд╡рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рд╕ंрдЦ्рдпा рдоें рдк्рд░рдпाрд╕ рд╣ोंрдЧे।
- рдЙрдЪ्рдЪрддрдо рд╕्рдХोрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдк्рд░рддिрднाрдЧी рд╡िрдЬेрддा рд╣ोंрдЧे।
- рдХिрд╕ी рднी рдк्рд░рдХाрд░ рдХी рдзोрдЦाрдзрдб़ी рдХी рд╕्рдеिрддि рдоें рдЖрдкрдХो рдЯूрд░्рдиाрдоेंрдЯ рд╕े рдЕрдпोрдЧ्рдп рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рджिрдпा рдЬाрдПрдЧा।
рдиिрдпрдо:
- рдЯूрд░्рдиाрдоेंрдЯ рдоें рдХुрд▓ 2 рдк्рд░рд╢्рди рд╣ोंрдЧे।
- рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ рдХे рд▓िрдП рдЖрдкрдХो 1 рдЕंрдХ рдоिрд▓ेрдЧा।
- рдХोрдИ рдирдХाрд░ाрдд्рдордХ рдЕंрдХрди рдирд╣ीं рд╣ोрдЧा।
- рдЯूрд░्рдиाрдоेंрдЯ рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж, рдкрд░िрдгाрдоों рдХी рдШोрд╖рдгा рдХी рдЬाрдПрдЧी।
- рд╡िрдЬेрддाрдУं рдХो рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╡िрддрд░рдг рд╕рдоाрд░ोрд╣ рдоें рдЖрдоंрдд्рд░िрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।
00:00
рдк्рд░рд╢्рди рд▓ोрдб рд╣ो рд░рд╣ा рд╣ै...
0%
0
0
00:00
0%
| 2 | |
| 0 | |
| 00:00 |
Test provided by our education partner:
Test provided by our education partner:
Share Certificate
рдмिрд╣ाрд░ рдХा рд╡рд╣ рд░рд╕ोрдЗрдпा, рдЬिрд╕рдиे 1917 рдоें рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧाँрдзी рдХी рд╣рдд्рдпा рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ рдХो рд╡िрдлрд▓ рдХрд░ рдЙрдирдХे рднोрдЬрди рдоें рдоिрд▓े рдЬрд╣рд░ рд╕े рдЙрдирдХी рдЬाрди рдмрдЪाрдИ рдеी, рдеा
рдоुрдЬрдл्рдлрд░ рдЕрд╣рдордж
рдмрдЯрдХ рдоिрдпाँ
рдоीрд░ рдмрдХрд╡ाрд▓
рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
1917 рдоें, рдЬрдм рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдоोрддिрд╣ाрд░ी рдоें рдеे, рддрдм рдПрдХ рд░рд╕ोрдЗрдпा рдЬिрд╕рдХा рдиाрдо рдмрдЯрдХ рдоिрдпां рдеा, рдиे рдЙрдирдХी рдЬाрди рдмрдЪाрдИ рдеी। рдмрдЯрдХ рдоिрдпां рдХो рдЧांрдзीрдЬी рдХे рднोрдЬрди рдоें рдЬрд╣рд░ рдоिрд▓ाрдиे рдХा рдЖрджेрд╢ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा, рд▓ेрдХिрди рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдРрд╕ा рдХрд░рдиे рд╕े рдордиा рдХрд░ рджिрдпा рдФрд░ рд╕ाрдЬिрд╢ рдХा рдЦुрд▓ाрд╕ा рдХрд░ рджिрдпा। рдЗрд╕ рд╡рдЬрд╣ рд╕े, рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиी рдиौрдХрд░ी рд╕े рдиिрдХाрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ рдмрд╣ुрдд рдкрд░ेрд╢ाрди рдХिрдпा рдЧрдпा, рдпрд╣ाँ рддрдХ рдХि рдЙрди्рд╣ें рдЕрдкрдиा рдЧाँрд╡ рднी рдЫोрдб़рдиा рдкрдб़ा।
рдоाрдЗрдХ्рд░ो, рд▓рдШु рдФрд░ рдордз्рдпрдо рдЙрдж्рдпрдо рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2006 рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди рд╕ी рдПрдХ рдиिрд░्рдоाрдгी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХे рдордз्рдпрдо рдЙрдж्рдпोрдЧों рд╣ेрддु рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдиिрд╡ेрд╢ рдХी рд╕ीрдоा рд╣ै?
рд░ु. 10 рд▓ाрдЦ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдФрд░ 2 рдХрд░ोрдб़ рд╕े рдХрдо
2 рдХрд░ोрдб़ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдФрд░ 5 рдХрд░ोрдб़ рд╕े рдХрдо
5 рдХрд░ोрдб़ рд╕े рдЕрдзिрдХ рдФрд░ 10 рдХрд░ोрдб़ рд╕े рдХрдо
10 рдХрд░ोрдб़ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
'рдоाрдЗрдХ्рд░ो, рд▓рдШु рдФрд░ рдордз्рдпрдо рдЙрдж्рдпрдо рд╡िрдХाрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2006' рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдХिрд╕ी рднी рдиिрд░्рдоाрдгी (Manufacturing) рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХो 'рдордз्рдпрдо' рд╢्рд░ेрдгी рдоें рддрдм рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा, рдЬрдм рдЙрд╕рдоें рдХिрдпा рдЧрдпा рдиिрд╡ेрд╢ 5 рдХрд░ोрдб़ рд░ुрдкрдпे рд╕े рдЕрдзिрдХ рд▓ेрдХिрди 10 рдХрд░ोрдб़ рд░ुрдкрдпे рд╕े рдХрдо рд╣ो।
рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рднाрдЧ-IV рдоें рджिрдП рдЧрдП рдиिрд░्рджेрд╢िрдд рд╕िрдж्рдзाрди्рдд рдоें рдиिрдо्рди рдоें рд╕े рдХौрди рд╕ा/рд╕े рд╕ूрдЪीрдмрдж्рдз рд╣ै/рд╣ैं? I. рд╕рдоाрди рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрди рд╡ेрддрди II. рд╕рдоाрди рдиाрдЧрд░िрдХ рд╕ंрд╣िрддा III. рдЫोрдЯे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдоाрдирджрдг्рдб IV. рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдоाрддृрднाрд╖ा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा
I, II рдФрд░ III
I рдФрд░ II
II рдФрд░ III
I, II рдФрд░ IV
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рднाрдЧ-IV рдоें рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдиीрддि рдиिрджेрд╢рдХ рд╕िрдж्рдзांрддों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рдЗрдирдоें 'рд╕рдоाрди рдХाрд░्рдп рдХे рд▓िрдП рд╕рдоाрди рд╡ेрддрди' (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 39-рдШ) рдФрд░ 'рд╕рднी рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕рдоाрди рдиाрдЧрд░िрдХ рд╕ंрд╣िрддा' (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 44) рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। 'рдЫोрдЯे рдкрд░िрд╡ाрд░ рдХा рдоाрдирджंрдб' рдФрд░ 'рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╕्рддрд░ рдкрд░ рдоाрддृрднाрд╖ा рдоें рд╢िрдХ्рд╖ा' (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 350-рдХ) рдЬैрд╕े рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдЗрд╕ рднाрдЧ рдоें рд╕ूрдЪीрдмрдж्рдз рдирд╣ीं рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП, рдХेрд╡рд▓ рдХрдерди I рдФрд░ II рд╕рд╣ी рд╣ैं।
рдЙрди рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХा рдЪрдпрди рдХрд░ें рдЬो рднाрд░рддीрдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं рдкрд░рди्рддु рдЧैрд░-рдиाрдЧрд░िрдХ рдХो рдирд╣ीं : I. рднाрд╖рдг рдПрд╡ं рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा II. рдХाрдиूрди рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдорддा III. рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ IV. рдЬीрд╡рди рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг
I рдФрд░ III
I рдФрд░ IV
II рдФрд░ IV
II рдФрд░ III
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХुрдЫ рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдХेрд╡рд▓ рдЕрдкрдиे рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рджेрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдХुрдЫ рдЕрдзिрдХाрд░ рдиाрдЧрд░िрдХों рдФрд░ рдЧैрд░-рдиाрдЧрд░िрдХों (рд╡िрджेрд╢िрдпों) рджोрдиों рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ैं। рдХेрд╡рд▓ рднाрд░рддीрдп рдиाрдЧрд░िрдХों рдХो рдоिрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдЕрдзिрдХाрд░ рд╣ैं: рдзрд░्рдо, рдоूрд▓рд╡ंрд╢, рдЬाрддि, рд▓िंрдЧ рдпा рдЬрди्рдорд╕्рдеाрди рдХे рдЖрдзाрд░ рдкрд░ рднेрджрднाрд╡ рдХा рдиिрд╖ेрдз (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 15), рд▓ोрдХ рдиिрдпोрдЬрди рдоें рдЕрд╡рд╕рд░ рдХी рд╕рдорддा (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 16), рднाрд╖рдг рдФрд░ рдЕрднिрд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19), рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХे рд╣िрддों рдХा рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 29), рддрдеा рд╢िрдХ्рд╖рдг рд╕ंрд╕्рдеाрдиों рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдФрд░ рдк्рд░рд╢ाрд╕рди рдХрд░рдиे рдХा рдЕрд▓्рдкрд╕ंрдЦ्рдпрдХों рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ (рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 30)। рдЗрд╕рд▓िрдП, рдХрдерди I рдФрд░ III рд╕рд╣ी рд╣ैं।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди рд╕ूрд░्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рдоें рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╕рдордп рд▓ेрддा/рд▓ेрддी рд╣ैं?
рд╡рд░ुрдг
рдкृрде्рд╡ी
рдмृрд╣рд╕्рдкрддि
рд╢рдиि
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рджिрдП рдЧрдП рдЧ्рд░рд╣ों рдоें рд╕े, рдкृрде्рд╡ी рд╕ूрд░्рдп рдХी рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рдХрд░рдиे рдоें рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╕рдордп рд▓ेрддी рд╣ै। рдкृрде्рд╡ी рдХो рд╕ूрд░्рдп рдХा рдПрдХ рдЪрдХ्рдХрд░ рдкूрд░ा рдХрд░рдиे рдоें 365 рджिрди рдФрд░ 6 рдШंрдЯे рд▓рдЧрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕े рдПрдХ рд╕ौрд░ рд╡рд░्рд╖ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрди्рдп рдЧ्рд░рд╣ों рдХा рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рд╕рдордп рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै: рдмुрдз - 88 рджिрди, рд╡рд░ुрдг - 164 рд╡рд░्рд╖, рдмृрд╣рд╕्рдкрддि - 11.11 рд╡рд░्рд╖, рдФрд░ рд╢рдиि - 29.5 рд╡рд░्рд╖। рдЪूँрдХि рдмुрдз рд╡िрдХрд▓्рдк рдоें рдирд╣ीं рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рджिрдП рдЧрдП рд╡िрдХрд▓्рдкों рдоें рдкृрде्рд╡ी рдХा рдкрд░िрдХ्рд░рдоा рд╕рдордп рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╣ै।
рдХिрд╕ рд╢рд╣рд░ рдХो рдЖрди्рдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै?
рддिрд░ुрдкрддि
рдЕрдорд░ाрд╡рддी
рдХाрдХीрдиाрдб़ा
рдХूрд░рдиूрд▓
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рдЕрдорд░ाрд╡рддी рд╢рд╣рд░ рдХो рдЖंрдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рдирдИ рд░ाрдЬрдзाрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рдк्рд░рд╕्рддाрд╡िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। 2 рдЬूрди, 2014 рдХो рдЖंрдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рд╕े рддेрд▓ंрдЧाрдиा рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдЕрд▓рдЧ рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж, рд╣ैрджрд░ाрдмाрдж рдХो рджोрдиों рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬрдзाрдиी рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рдеा, рд▓ेрдХिрди рдЕрдм рдЕрдорд░ाрд╡рддी рдХो рдЖंрдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдХे рд░ूрдк рдоें рд╡िрдХрд╕िрдд рдХिрдпा рдЬा рд░рд╣ा рд╣ै।
рд╕्рд╡ाрдоी рд╕рд╣рдЬाрдиंрдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдиे 'рднूрдоि рдФрд░ рдЬрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрдХрд░рдг' рдХी рдоाँрдЧ рдХे рд╕ाрде рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рд╕ंрдпुрдХ्рдд рдХिрд╕ाрди рд╕рднा рдХा рдЧрдарди рдХिрдпा-
рдЙрдирдХी рдоृрдд्рдпु рд╕े рдаीрдХ рдкрд╣рд▓े
рдмрд╣ुрдд рдХрдо рдЙрдо्рд░ рдоें
1930 рдХे рджрд╢рдХ рдоें
1920 рдХे рджрд╢рдХ рдоें
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рд╕рд╡िрдирдп рдЕрд╡рдЬ्рдЮा рдЖंрджोрд▓рди рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ोрдиे рдХे рдмाрдж, рд╕्рд╡ाрдоी рд╕рд╣рдЬाрдиंрдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдФрд░ рдПрди.рдЬी. рд░ंрдЧा рдиे 11 рдЕрдк्рд░ैрд▓, 1936 рдХो рд▓рдЦрдирдК рдоें 'рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рд╕рднा' рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी। рд╕्рд╡ाрдоी рд╕рд╣рдЬाрдиंрдж рдиे рд╣ी 1930 рдХे рджрд╢рдХ рдоें 'рднूрдоि рдФрд░ рдЬрд▓рдоाрд░्рдЧ рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдпрдХрд░рдг' рдХी рдоांрдЧ рдЙрдаाрдИ рдеी, рддाрдХि рдХिрд╕ाрдиों рдХो рдЬрдоींрджाрд░ों рдХे рд╢ोрд╖рдг рд╕े рдмрдЪाрдпा рдЬा рд╕рдХे।
рдмिрд╣ाрд░ рдХे рд╣ाрдЬीрдкुрд░ рдоें рд░ेрд▓рд╡े рдХे рдХौрди-рд╕े рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рдоंрдбрд▓ рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдп рд╣ै?
рдкूрд░्рд╡ी-рдордз्рдп рд░ेрд▓рд╡े
рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рд░ेрд▓рд╡े
рджрдХ्рд╖िрдг-рдкूрд░्рд╡ рд░ेрд▓рд╡े
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
0
рдмिрд╣ाрд░ рдХे рд╣ाрдЬीрдкुрд░ рдоें рдкूрд░्рд╡-рдордз्рдп рд░ेрд▓рд╡े (East Central Railway) рдХा рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдп рд╣ै। рдкूрд░्рд╡ोрдд्рддрд░ рд░ेрд▓рд╡े рдХा рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдп рдЧोрд░рдЦрдкुрд░ рдоें рдФрд░ рджрдХ्рд╖िрдг-рдкूрд░्рд╡ рд░ेрд▓рд╡े рдХा рдоुрдЦ्рдпाрд▓рдп рдХोрд▓рдХाрддा рдоें рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рд░ेрд▓ рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 1853 рдоें рд╣ुрдИ рдеी, рдЬрдм рдоुंрдмрдИ рд╕े рдаाрдгे рдХे рдмीрдЪ 34 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд▓ंрдмी рдкрд╣рд▓ी рд░ेрд▓ рд▓ाрдЗрди рдмिрдЫाрдИ рдЧрдИ рдеी।
рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े (рд╡рд░्рдЧ рдХि0рдоी0 рдоें) рд╕рдмрд╕े рдЫोрдЯा рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ंрд╡िрднाрдЧ рд╣ै
рджрд░рднंрдЧा
рд╕ाрд░рдг
рднाрдЧрд▓рдкुрд░
рдХोрд╕ी
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдк्рд░рд╢ाрд╕рдиिрдХ рд╕ंрднाрдЧों (рдоंрдбрд▓ों) рдоें, рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рднाрдЧрд▓рдкुрд░ рд╕рдмрд╕े рдЫोрдЯा рд╣ै। рд╡िрднिрди्рди рд╕ंрднाрдЧों рдХा рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै: рджрд░рднंрдЧा - 8684 рд╡рд░्рдЧ рдХिрдоी, рд╕ाрд░рдг - 6893 рд╡рд░्рдЧ рдХिрдоी, рдХोрд╕ी - 5899 рд╡рд░्рдЧ рдХिрдоी, рдФрд░ рднाрдЧрд▓рдкुрд░ - 5589 рд╡рд░्рдЧ рдХिрдоी।
рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдЬिрд▓ों рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ा рдЬिрд▓ा рдиेрдкाрд▓ рдХे рд╕ाрде рд╕ीрдоा рд╕ाрдЭा рдирд╣ीं рдХрд░рддा рд╣ै?
рдордзुрдмрдиी
рдХिрд╢рдирдЧंрдЬ
рд╕ीрддाрдордв़ी
рдкूрд░्рдгिрдпा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рдмिрд╣ाрд░ рдПрдХ рдкूрд░्рд╡ी рднाрд░рддीрдп рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдХुрд▓ рдХ्рд╖ेрдд्рд░рдлрд▓ 94,163 рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдЙрдд्рддрд░ी рд╕ीрдоा рдиेрдкाрд▓ рд╕े рд▓рдЧрддी рд╣ै, рдЬो рдПрдХ рдЕंрддрд░рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ीрдоा рд╣ै। рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЪंрдкाрд░рдг, рдкूрд░्рд╡ी рдЪंрдкाрд░рдг, рд╕ीрддाрдордв़ी, рдордзुрдмрдиी, рд╕ुрдкौрд▓, рдЕрд░рд░िрдпा рдФрд░ рдХिрд╢рдирдЧंрдЬ рдЬिрд▓े рдиेрдкाрд▓ рдХे рд╕ाрде рдЕрдкрдиी рд╕ीрдоा рд╕ाрдЭा рдХрд░рддे рд╣ैं। рдкूрд░्рдгिрдпा рдЬिрд▓े рдХी рд╕ीрдоा рдиेрдкाрд▓ рд╕े рдирд╣ीं рд▓рдЧрддी рд╣ै।
рд╕ोрдоेрд╢्рд╡рд░ рд╢्рд░ेрдгी рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдкрд░्рд╡рдд рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдоें рд╕े рдХिрд╕рдХा рдПрдХ рднाрдЧ рд╣ै?
рд╕рддрдкुрдб़ा рд╢्рд░ेрдгी
рд╡िंрдз्рдпाрдЪрд▓ рд╢्рд░ेрдгी
рдкूрд░्рд╡ी рдШाрдЯ
рд╢िрд╡ाрд▓िрдХ рд╢्рд░ेрдгी
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рд╕ोрдоेрд╢्рд╡рд░ рд╢्рд░ेрдгी, рд╢िрд╡ाрд▓िрдХ рдкрд░्рд╡рдд рд╢्рд░ेрдгी рдХा рд╣ी рдПрдХ рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ै। рдпрд╣ рдмिрд╣ाрд░ рдХे рдкрд╢्рдЪिрдоी рдЪंрдкाрд░рдг рдЬिрд▓े рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдФрд╕рдд рдЪौрдб़ाрдИ 4-6 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ рд╢्рд░ेрдгी рдХी рд╕рдмрд╕े рдКँрдЪी рдЪोрдЯी 'рд╕ोрдоेрд╢्рд╡рд░ рдХिрд▓ा' рд╣ै, рдЬिрд╕рдХी рдКँрдЪाрдИ 865 рдоीрдЯрд░ рд╣ै। рдпрд╣ рд╢्рд░ेрдгी рдмिрд╣ाрд░ рдФрд░ рдиेрдкाрд▓ рдХी рд╕ीрдоा рдХे рдмीрдЪ рд▓рдЧрднрдЧ 75 рд╡рд░्рдЧ рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рд╣ै।
рдмिрд╣ाрд░ рдХा рдЙрдЧ्рд░ рдХृрд╖рдХ рдиेрддा рдХौрди рдеा?
рд░ाрдЬ рдХुрдоाрд░ рд╢ुрдХ्рд▓ा
рд╕्рд╡ाрдоी рд╕рд╣рдЬाрдиंрдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी
рд░ाрдЬेрди्рдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
1
рд╕्рд╡ाрдоी рд╕рд╣рдЬाрдиंрдж рд╕рд░рд╕्рд╡рддी рдХो рдмिрд╣ाрд░ рдХा рдПрдХ рдЙрдЧ्рд░ (militant) рдХिрд╕ाрди рдиेрддा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЕрдкрдиी рд╡िрдж्рд░ोрд╣ी рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХे рдХाрд░рдг, рдЙрди्рд╣ें 1922-23 рдоें рдХрдИ рдЬेрд▓ों рдоें рд░рд╣рдиा рдкрдб़ा। рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рдЙрдирдХा рдХाрд░्рдпрдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдмрдХ्рд╕рд░ рдФрд░ рд╢ाрд╣рдмाрдж рдеा, рд▓ेрдХिрди 1924 рдХे рдмाрдж рд╡े рдкूрд░े рдмिрд╣ाрд░ рдоें рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╣ो рдЧрдП। 1927 рдоें, рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдкрдЯрдиा рдоें 'рд╕ीрддाрд░ाрдо рдЖрд╢्рд░рдо' рдХो рдЕрдкрдиा рдХेंрдж्рд░ рдмрдиाрдпा। рдЙрди्рд╣ें рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдХिрд╕ाрди рд╕рднा рдХे рдкрд╣рд▓े рд╕рдд्рд░ рдХा рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рднी рдЪुрдиा рдЧрдпा рдеा।
рдХिрд╕рдиे 1920 рдИ. рдоें рдмिрд╣ाрд░ рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХрдоेрдЯी рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдеी?
рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕िрди्рд╣ा
рдбॉ. рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж
рдЬрдпрдк्рд░рдХाрд╢ рдиाрд░ाрдпрдг
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
1
1920 рдоें рдмिрд╣ाрд░ рдк्рд░ाрджेрд╢िрдХ рдХांрдЧ्рд░ेрд╕ рдХрдоेрдЯी рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдбॉ. рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдиे рдХी рдеी। 1921 рдоें рд╣ुрдП рдЗрд╕рдХे рдкрд╣рд▓े рд╕рдд्рд░ рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ 'рдоौрд▓ाрдиा рдордЬрд╣рд░ुрд▓ рд╣рдХ' рдеे, рдФрд░ 1931 рдоें рд╣ुрдП рджूрд╕рд░े рд╕рдд्рд░ рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рднी рдбॉ. рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рдиे рд╣ी рдХी рдеी।
рдХिрд╕ाрдиों рдХे рд╣िрдд рдоें рдЧाँрдзीрдЬी рдиे 1917 рдоें рдЪंрдкाрд░рдг рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рдХिрд╕рдХे рд╕рд╣рдпोрдЧ рд╕े рдХिрдпा рдеा?
рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж
рдмिрд░рд▓ा рдоुंрдбा
рд╕рдд्рдпрдиाрд░ाрдпрдг рд╕िрди्рд╣ा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
0
рдоुрд░рд▓ी рднрд░рд╡ा рдЧांрд╡ рдХे рдиिрд╡ाрд╕ी рд░ाрдЬрдХुрдоाрд░ рд╢ुрдХ्рд▓ рдХे рдХрд╣рдиे рдкрд░, рдЧांрдзीрдЬी рдиीрд▓ рдХिрд╕ाрдиों рдХी рд╕्рдеिрддि рдкрд░ рд╡िрдЪाрд░ рдХрд░рдиे рдФрд░ рдЙрдирдХी рд╕рдорд╕्рдпाрдУं рдХो рд╣рд▓ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЪंрдкाрд░рдг (рдоोрддिрд╣ाрд░ी) рдЖрдП। рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдХिрд╕ाрдиों рдХे рдкрдХ्рд╖ рдоें рд╕рдд्рдпाрдЧ्рд░рд╣ рд╢ुрд░ू рдХिрдпा, рдЬिрд╕े 'рдЪंрдкाрд░рдг рдЖंрджोрд▓рди' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЪंрдкाрд░рдг рдЬाрддे рд╕рдордп рдоुрдЬрдл्рдлрд░рдкुрд░ рдоें рдЧांрдзीрдЬी рдХी рдкрд╣рд▓ी рдоुрд▓ाрдХाрдд рдбॉ. рд░ाрдЬेंрдж्рд░ рдк्рд░рд╕ाрдж рд╕े рд╣ुрдИ, рдЬрд╣ाँ рдЙрди्рд╣ोंрдиे рд░ाрдЬ्рдп рдХे рдХрдИ рдмрдб़े рд╡рдХीрд▓ों рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдХाрд░्рдпрдХрд░्рддाрдУं рдХे рд╕ाрде рдоिрд▓рдХрд░ рдЖрдЧे рдХी рд░рдгрдиीрддि рдмрдиाрдИ।
рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдФрд░ рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдиे рд╣ाрд▓ рд╣ी рдоें рд╡िрдЬ्рдЮाрди, рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рдФрд░ рдирд╡ाрдЪाрд░ рдХे рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ों рдХे рдПрдХ рдирдП рд╕ेрдЯ рдХी рдШोрд╖рдгा рдХी, рдЬिрд╕े 'рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкुрд░рд╕्рдХाрд░' рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рд╕рднी рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХे рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕рдоाрд░ोрд╣ рд╣рд░ рд╕ाрд▓ рдЖрдпोрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा
11 рдордИ - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рджिрд╡рд╕ рдХे рджिрди
23 рдЕрдЧрд╕्рдд - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рджिрд╡рд╕ рдХे рджिрди
28 рдлрд░рд╡рд░ी - рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рджिрд╡рд╕ рдХे рджिрди
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
1
рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ों рдХी рдШोрд╖рдгा рд╣рд░ рд╕ाрд▓ 11 рдордИ рдХो 'рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдк्рд░ौрдж्рдпोрдЧिрдХी рджिрд╡рд╕' рдкрд░ рдХी рдЬाрдПрдЧी। рд╕рднी рд╢्рд░ेрдгिрдпों рдХे рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ों рдХे рд▓िрдП рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ рд╕рдоाрд░ोрд╣ 23 рдЕрдЧрд╕्рдд рдХो 'рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рджिрд╡рд╕' рдкрд░ рдЖрдпोрдЬिрдд рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा। рдЗрди рдкुрд░рд╕्рдХाрд░ों рдХे рддрд╣рдд рдЪाрд░ рд╢्рд░ेрдгिрдпां рд╣ैं: рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд░рдд्рди (рд╡ी.рдЖрд░), рд╡िрдЬ्рдЮाрди рд╢्рд░ी (рд╡ी.рдПрд╕.), рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдпुрд╡ा рдПрд╡ं рд╡िрдЬ्рдЮाрди рдЯीрдо (рд╡ी.рдЯी.)।
рдЗрд╕рд░ो рдж्рд╡ाрд░ा 2024 рдоें рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдпाрдд्рд░िрдпों рд╕рд╣िрдд рднेрдЬрдиे рд╡ाрд▓े рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖рдпाрди рдХा рдиाрдо рд╣ै
рдЧрдЧрдирдпाрди
рдЖрдХाрд╢рдпाрди
рдм्рд░рд╣्рдордпाрди
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
0
рдЗрд╕рд░ो рдХे рдмрд╣ुрдк्рд░рддीрдХ्рд╖िрдд рдоाрдирд╡ рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоिрд╢рди рдХो 'рдЧрдЧрдирдпाрди рдоिрд╢рди' рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖рдпाрди рдХो 'рдЧрдЧрдирдпाрди' рдиाрдо рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ рдоिрд╢рди рднाрд░рдд рдФрд░ рдЗрд╕рд░ो рдХा рдкрд╣рд▓ा рдоाрдирд╡ рдЕंрддрд░िрдХ्рд╖ рдоिрд╢рди рд╣ोрдЧा, рдЬिрд╕े 2024 рдХे рдЕंрдд рдпा 2025 рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд рдоें рд▓ॉрди्рдЪ рдХिрдпा рдЬाрдПрдЧा।
рд░рддौंрдзी рдХिрд╕ рд╡िрдЯाрдоिрди рдХी рдХрдоी рдХे рдХाрд░рдг рд╣ोрддी рд╣ै?
рд╡िрдЯाрдоिрди B рдХॉрдо्рдкрд▓ेрдХ्рд╕
рд╡िрдЯाрдоिрди E
рд╡िрдЯाрдоिрди A
рд╡िрдЯाрдоिрди C
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рд░рддौंрдзी, рд╡िрдЯाрдоिрди-A (рд░ेрдЯिрдиॉрд▓) рдХी рдХрдоी рд╕े рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ी рдПрдХ рдмीрдоाрд░ी рд╣ै। рд╡िрдЯाрдоिрди A рдХे рдоुрдЦ्рдп рд╕्рд░ोрдд рд╣рд░ी рдкрдд्рддेрджाрд░ рд╕рдм्рдЬिрдпां, рдордЫрд▓ी, рдЕंрдбे рдХी рдЬрд░्рджी, рдХрд▓ेрдЬी, рджूрдз рдФрд░ рдкрдиीрд░ рд╣ैं। рдЗрд╕рдХा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдиाрдо 'рдПрдХ्рд╕ेрд░ोрдлाрдЗрдЯॉрд▓' рд╣ै। рдпрд╣ рд╡рд╕ा рдоें рдШुрд▓рдирд╢ीрд▓ рд╡िрдЯाрдоिрди рд╢рд░ीрд░ рдХी рд╡ृрдж्рдзि рдоें рдорджрдж рдХрд░рддा рд╣ै рдФрд░ рдКрддрдХों рдХो рд╕्рд╡рд╕्рде рд░рдЦрддा рд╣ै।
'рд╣िрдоाрд▓рдпрди рдпू' рдиाрдордХ рдФрд╖рдзीрдп рдкौрдзा, рднाрд░рдд рдХे рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрди рдк्рд░ाрди्рддों рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै ?
рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рддрдеा рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢
рдЙрдд्рддрд░ाрдЦंрдб рддрдеा рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢
рдЬрдо्рдоू рдФрд░ рдХрд╢्рдоीрд░ рддрдеा рдЕрд╕рдо
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
0
'рд╣िрдоाрд▓рдпрди рдпू' рдиाрдордХ рдФрд╖рдзीрдп рдкौрдзा рднाрд░рдд рдХे рд╣िрдоाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдЫाрд▓, рдХांрдЯों, рдЯрд╣рдиिрдпों рдФрд░ рдЬрдб़ों рд╕े 'рдЯैрдХ्рд╕ोрд▓' рдиाрдордХ рдПрдХ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдпौрдЧिрдХ рдиिрдХाрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХैंрд╕рд░ рдХे рдЗрд▓ाрдЬ рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рд╡рд╣ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा, рдЬिрд╕рдоें рдк्рд░рдХाрд╢-рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рджौрд░ाрди рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ीрдп рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХो рдХाрд░्рдмोрд╣ाрдЗрдб्рд░ेрдЯ рдоें рдкрд░िрд╡рд░्рддिрдд рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╣ै
рдСрдХ्рд╕ीрдХрд░рдг
рдЕрдкрдЪрдпрди
рдЬрд▓ीрдп-рд╡िрд╢्рд▓ेрд╖рдг
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
1
рдк्рд░рдХाрд╢-рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдПрдХ рдЕрдкрдЪрдпрди (reduction) рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдХे рджौрд░ाрди, рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ीрдп рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдХो рдХाрд░्рдмोрд╣ाрдЗрдб्рд░ेрдЯ рдоें рдмрджрд▓ा рдЬाрддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЬрд▓ рдХा рдЙрдкрдЪрдпрди (oxidation) рд╣ोрдХрд░ рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди рдмрдирддी рд╣ै। рдк्рд░рдХाрд╢-рд╕ंрд╢्рд▓ेрд╖рдг рдХे рд▓िрдП рдХ्рд▓ोрд░ोрдлिрд▓, рд╕ूрд░्рдп рдХा рдк्рд░рдХाрд╢, рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдФрд░ рдкाрдиी рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рддрдд्рд╡ рд╣ैं।
рдЬрд▓ рдкрд░ाрдЧिрдд рдкुрд╖्рдкों рдоें рдкрд░ाрдЧрдХрдг рд╣ोрддे рд╣ै।
рд╣рд▓्рдХे рдПрд╡ं рдЪिрдХрдиे
рдЪिрдкрдЪिрдкे
рд╕ूрдЦे
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рдЬрд▓-рдкрд░ाрдЧिрдд рдлूрд▓ों рдоें рдкрд░ाрдЧрдХрдг рд╕ूрдЦे (dry) рд╣ोрддे рд╣ैं। рдЗрди рдк्рд░рдЬाрддिрдпों рдХे рдкрд░ाрдЧрдХрдгों рдкрд░ рдПрдХ рд╢्рд▓ेрд╖्рдоा рдкрд░рдд (mucilage layer) рд╣ोрддी рд╣ै рдЬो рдЙрди्рд╣ें рдкाрдиी рд╕े рдмрдЪाрддी рд╣ै, рдЙрди्рд╣ें рднीрдЧрдиे рд╕े рд░ोрдХрддी рд╣ै рдФрд░ рд╕ूрдЦा рд░рдЦрддी рд╣ै।
рдХोрд╢िрдХा рдХा рд╢рдХ्рддि-рд╕्рд░ोрдд рд╣ोрддा рд╣ै
рдХोрд╢िрдХा рднिрдд्рддि
рдоाрдЗрдЯोрдХॉрди्рдб्рд░िрдпा
рд░ाрдЗрдмोрд╕ोрдо
рди्рдпूрдХ्рд▓िрдпрд╕
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рдоाрдЗрдЯोрдХॉрди्рдб्рд░िрдпा рдХो рдХोрд╢िрдХा рдХा 'рд╢рдХ्рддि-рд╕्рд░ोрдд' рдпा 'рдКрд░्рдЬा рдШрд░' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдХोрд╢िрдХा рдХे рдЕंрджрд░ рдЕрдиिрдпрдоिрдд рд░ूрдк рд╕े рдмिрдЦрд░े рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╢्рд╡рд╕рди рдХी рдХ्рд░िрдпा рдХोрд╢िрдХा рдж्рд░рд╡्рдп (рд╕ाрдЗрдЯोрдк्рд▓ाрдЬ्рдо) рдФрд░ рдоाрдЗрдЯोрдХॉрди्рдб्рд░िрдпा рдоें рд╣ोрддी рд╣ै, рдФрд░ рдЗрд╕ी рдХ्рд░िрдпा рдХे рдЕंрддिрдо рдЪрд░рдг рдоें рдЕрдзिрдХांрд╢ рдКрд░्рдЬा ATP рдХे рд░ूрдк рдоें рдЙрдд्рдкрди्рди рдФрд░ рд╕ंрдЪिрдд рд╣ोрддी рд╣ै।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдЗрди्рдЯрд░рдлेрд░ॉрди рдХा рд╕рдо्рдмрди्рдз рдХिрд╕рд╕े рд╣ै?
рдЯॉрдиिрдХ
рд╡ाрдпрд░рд╕
рдХाрд░्рдмोрд╣ाрдЗрдб्рд░ेрдЯ
рд▓ौрд╣ рдЕрдпрд╕्рдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рдЗंрдЯрд░рдлेрд░ॉрди рдХा рд╕ंрдмंрдз рд╡ाрдпрд░рд╕ рд╕े рд╣ै। рдпे рдРрд╕े рдк्рд░ोрдЯीрди рд╣ोрддे рд╣ैं рдЬो рд╕ंрдХ्рд░рдоिрдд рдХोрд╢िрдХाрдУं рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЕрди्рдп рд╕्рд╡рд╕्рде рдХोрд╢िрдХाрдУं рдХो рд╡ाрдпрд░рд╕ рд╕े рд╕ुрд░рдХ्рд╖ा рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддे рд╣ैं। рдпे рд╢рд░ीрд░ рдХी рдк्рд░рддिрд░рдХ्рд╖ा рдк्рд░рдгाрд▓ी рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ैं।
рдиिрдо्рди рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ा рдХोрд╢िрдХा рдШрдЯрдХ рдХोрд╢िрдХा рдоें рджाрдЦिрд▓ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓े рдЬीрд╡ाрдгुрдУं рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░рддा рд╣ै?
рд░ाрдЗрдмोрд╕ोрдо
рдЧॉрд▓्рдЬी рдмॉрдбी
рд▓ाрдЗрд╕ोрд╕ोрдо
рдЕंрддрд░्рдж्рд░рд╡्рдпी рдЬाрд▓िрдХा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рд▓ाрдЗрд╕ोрд╕ोрдо, рдЬो рдЬंрддु рдХोрд╢िрдХा рдХे рдХोрд╢िрдХा рдж्рд░рд╡्рдп рдоें рдкाрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े рдЧोрд▓ рдеैрд▓ीрдиुрдоा рдЕंрдЧ рд╣ैं, рдЕंрддःрдХोрд╢िрдХीрдп рдкाрдЪрди рдоें рдорджрдж рдХрд░рддे рд╣ैं। рдХोрд╢िрдХा рдХे рдХ्рд╖рддिрдЧ्рд░рд╕्рдд рдпा рдоृрдд рд╣ो рдЬाрдиे рдкрд░, рд▓ाрдЗрд╕ोрд╕ोрдо рдлрдЯ рдЬाрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЙрдирд╕े рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓े рдПंрдЬाрдЗрдо рдЕрдкрдиी рд╣ी рдХोрд╢िрдХा рдХो рдкрдЪा рджेрддे рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЗрди्рд╣ें 'рдЖрдд्рдорд╣рдд्рдпा рдХी рдеैрд▓ी' рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпрд╣ рдХोрд╢िрдХा рдоें рдк्рд░рд╡ेрд╢ рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓े рдЬीрд╡ाрдгुрдУं рдХो рднी рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрддा рд╣ै।
рдЯ्рдпूрдм рд▓ाрдЗрдЯों рддрдеा рдкрд░рдЦрдирд▓िрдпों рдоें рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ा рдЧ्рд▓ाрд╕ рдХिрд╕рд╕े рдмрдирддा рд╣ै?
рд╕िрд▓िрдХा
рдХैрд▓्рд╕िрдпрдо рдХाрд░्рдмोрдиेрдЯ
рд╕ोрдбिрдпрдо рдХाрд░्рдмोрдиेрдЯ
рдЧ्рд▓ाрд╕ рдХे рдЯुрдХрдб़े
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
4
рдЯ्рдпूрдм рд▓ाрдЗрдЯ рдФрд░ рдкрд░рдЦрдирд▓िрдпों рдоें рдЗрд╕्рддेрдоाрд▓ рд╣ोрдиे рд╡ाрд▓ा рдЧ्рд▓ाрд╕ рд╕िрд▓िрдХा рдФрд░ рдмोрд░ॉрди рдЯ्рд░ाрдИрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рд╕े рдмрдирддा рд╣ै, рдЬिрд╕े 'рдмोрд░ोрд╕िрд▓िрдХेрдЯ рдЧ्рд▓ाрд╕' рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрд╕े рд╕ाрдзाрд░рдг рднाрд╖ा рдоें 'рдкाрдЗрд░ेрдХ्рд╕ рдХांрдЪ' рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЪूंрдХि рджिрдП рдЧрдП рд╡िрдХрд▓्рдкों рдоें рдпрд╣ рдоौрдЬूрдж рдирд╣ीं рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ "рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं" рд╣ोрдЧा।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рдХौрди-рд╕ी рдЧैрд╕ рдЪूрдиे рдХे рдкाрдиी рдХो рджूрдзिрдпा рдмрдиा рджेрддी рд╣ै?
CO2
CO
H2S
SO
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рдЬрдм рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдЧैрд╕ (CO₂) рдЪूрдиे рдХे рдкाрдиी (рдХैрд▓्рд╢िрдпрдо рд╣ाрдЗрдб्рд░ॉрдХ्рд╕ाрдЗрдб) рд╕े рдЧुрдЬрд░рддी рд╣ै, рддो рдХैрд▓्рд╢िрдпрдо рдХाрд░्рдмोрдиेрдЯ рдмрдирддा рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдЪूрдиे рдХा рдкाрдиी рджूрдзिрдпा рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा рд╣ै।
рд╕ूрдЦी рдмрд░्рдл рд╣ै
рдаोрд╕ рдиाрдЗрдЯ्рд░ोрдЬрди
рдаोрд╕ рдСрдХ्рд╕ीрдЬрди
рдаोрд╕ рдХाрд░्рдмрди рдбाрдИрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рд╕ूрдЦी рдмрд░्рдл рдХाрд░्рдмрди рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб (CO₂) рдХा рдаोрд╕ рд░ूрдк рд╣ै। рдпрд╣ рд░ंрдЧрд╣ीрди, рдЧंрдзрд╣ीрди рдФрд░ рдЕрдЬ्рд╡рд▓рдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддी рд╣ै। рдкाрдиी рдоें рдШुрд▓рдиे рдкрд░ рдпрд╣ рдХाрд░्рдмोрдиिрдХ рдПрд╕िрдб (H₂CO₃) рдмрдиाрддी рд╣ै, рдЬिрд╕рд╕े рдШोрд▓ рдХा pH рдХрдо рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै।
рдХ्рд╖ाрд░ीрдп (рдмेрд╕िрдХ) рд▓ेрдб рдХाрд░्рдмोрдиेрдЯ рдХा рд╡्рдпाрдкाрд░िрдХ рдиाрдо рд╣ै
рд╕рдлेрджा (рд╣्рд╡ाрдЗрдЯ рд▓ेрдб)
рд╕िंрджूрд░ (рд░ेрдб рд▓ेрдб)
рд▓िрдеाрд░्рдЬ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рд╕рдлेрдж рд╕ीрд╕ा, рдЬिрд╕े рдмेрд╕िрдХ рд▓ेрдб рдХाрд░्рдмोрдиेрдЯ рднी рдХрд╣рддे рд╣ैं, рдХा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕ूрдд्рд░ Pb(OH)₂·2PbCO₃ рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рд╕рдлेрдж рдкाрдЙрдбрд░ рд╣ै рдЬो рдкेंрдЯ рдоें рд╕рдлेрдж рд░ंрдЧрдж्рд░рд╡्рдп рдХे рд░ूрдк рдоें рдФрд░ рд╕ौंрджрд░्рдп рдк्рд░рд╕ाрдзрдиों рдоें рдЬीрд╡ाрдгुрд░ोрдзी рдЧुрдгों рдХे рдХाрд░рдг рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рд░ेрдб рд▓ेрдб (рд╕िंрджूрд░) рдХा рд░ाрд╕ाрдпрдиिрдХ рд╕ूрдд्рд░ Pb₃O₄ рд╣ै, рдФрд░ рд▓िрдеाрд░्рдЬ (рд▓ेрдб рдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб) рдХा рд╕ूрдд्рд░ PbO рд╣ै।
рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा, рдЬिрд╕рдоें рдСрдХ्рд╕ीрдХрд░рдг рд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдЯрддी рд╣ै, рдХो рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै
рдЕрдкрдЪрдпрди
рдЙрдкрдЪрдпрди
рдЕрдкोрдкрдЪрдп рдЕрднिрдХ्рд░िрдпा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
0
рдЬрдм рдХिрд╕ी рдкрджाрд░्рде рдоें рддрдд्рд╡ рдХी рдСрдХ्рд╕ीрдХрд░рдг рд╕ंрдЦ्рдпा рдШрдЯ рдЬाрддी рд╣ै, рддो рдЙрд╕े рдЕрдкрдЪрдпрди (reduction) рдХрд╣рддे рд╣ैं। рджूрд╕рд░े рд╢рдм्рджों рдоें, рдЬрдм рдХोрдИ рдкрджाрд░्рде рдПрдХ рдпा рдЕрдзिрдХ рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрди рдЧ्рд░рд╣рдг рдХрд░рддा рд╣ै, рддो рдЙрд╕े рдЕрдкрдЪрдпрди рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рдЙрдкрдЪрдпрди (oxidation) рдоें рдСрдХ्рд╕ीрдХрд░рдг рд╕ंрдЦ्рдпा рдмрдв़рддी рд╣ै।
рдкेंрд╕िрд▓ рд▓ेрдб рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдкрджाрд░्рде рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै?
рд╕рд▓्рдлрд░
рд╕िрд▓िрдХॉрди
рдЧ्рд░ेрдлाрдЗрдЯ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рд▓ेрдб рдкेंрд╕िрд▓ рдмрдиाрдиे рдХे рд▓िрдП рдЧ्рд░ेрдлाрдЗрдЯ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЧ्рд░ेрдлाрдЗрдЯ рдХाрд░्рдмрди рдХा рдПрдХ рдЕрдкрд░ूрдк (allotrope) рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдХोрдорд▓ рдк्рд░рдХृрддि рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рднाрд░ी рдорд╢ीрдиों рдоें рдаोрд╕ рд╕्рдиेрд╣рдХ рдХे рд░ूрдк рдоें рдФрд░ рдмैрдЯрд░ी рдоें рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ोрдб рдХे рд░ूрдк рдоें рднी рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ा рдПрдХ рд░ेрдбिрдпोрдзрд░्рдоी рддрдд्рд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬिрдд рдзрдиाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рдЖрд╡ेрд╢िрдд рдХрдг рд╣ै?
рдХैрдеोрдб рдХिрд░рдг
рдмीрдЯा рдХिрд░рдг
рдЕрд▓्рдлा рдХिрд░рдг
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рдПрдХ рд░ेрдбिрдпोрдзрд░्рдоी рддрдд्рд╡ рдж्рд╡ाрд░ा рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬिрдд рдзрдиाрдд्рдордХ рд░ूрдк рд╕े рдЖрд╡ेрд╢िрдд рдХрдг рдХो рдЕрд▓्рдлा рдХिрд░рдг рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдпे рдХिрд░рдгें рдмрд╣ुрдд рдЫोрдЯे рдзрди рдЖрд╡ेрд╢िрдд рдХрдгों рд╕े рдмрдиी рд╣ोрддी рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЬрдм рд╡े рд╡िрдж्рдпुрдд рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рд╕े рдЧुрдЬрд░рддी рд╣ैं, рддो рд╡े рдЛрдг рдз्рд░ुрд╡ рдХी рдУрд░ рдоुрдб़ рдЬाрддी рд╣ैं। рдЪूंрдХि рдЕрд▓्рдлा рдХрдгों рдоें рдХोрдИ рдЗрд▓ेрдХ्рдЯ्рд░ॉрди рдирд╣ीं рд╣ोрддा, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╡े рдзрди рдЖрд╡ेрд╢िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं।
'рдЧॉрдб рдкाрд░्рдЯिрдХрд▓ рд╣ै :
рди्рдпूрдЯ्рд░िрдиो
рд╣िрдЧ्рд╕ рдмोрд╕ॉрди
рдоेрд╕ॉрди
рдкॉрдЬिрдЯ्рд░ॉрди
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/ рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
2012 рдоें CERN рдпूрд░ोрдкीрдп рдк्рд░рдпोрдЧрд╢ाрд▓ा рдоें 'рдЧॉрдб рдкाрд░्рдЯिрдХрд▓' рдХी рдЦोрдЬ рдХी рдЧрдИ рдеी, рдЬिрд╕рдХा рд╡ैрдЬ्рдЮाрдиिрдХ рдиाрдо рд╣िрдЧ्рд╕ рдмोрд╕ॉрди рд╣ै। рд╣िрдЧ्рд╕ рдмोрд╕ॉрди, рд╣िрдЧ्рд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХा рдоूрд▓рднूрдд рдмрд▓-рд╡ाрд╣рдХ рд╣ै, рдЬो рдЕрди्рдп рдоूрд▓рднूрдд рдХрдгों рдХो рдЙрдирдХा рдж्рд░рд╡्рдпрдоाрди рдк्рд░рджाрди рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬिрдо्рдоेрджाрд░ рд╣ै। рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХी рдЦोрдЬ 1960 рдоें рдкीрдЯрд░ рд╣िрдЧ्рд╕ рдиे рдХी рдеी।
рд╡ाрд╣рдиों рдХे рд╕ाрдЗрдбों рдоें рдЯ्рд░ेрдлिрдХ рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рджрд░्рдкрдг рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╣ोрддा рд╣ै?
рдЕрд╡рддрд▓
рд╕рдорддрд▓
рдЙрдд्рддрд▓
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рд╡ाрд╣рдиों рдХे рд╕ाрдЗрдб рдоिрд░рд░ рдоें рдЯ्рд░ैрдлिрдХ рджेрдЦрдиे рдХे рд▓िрдП рдЙрдд्рддрд▓ рджрд░्рдкрдг рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдЪूँрдХि рдпрд╣ рдмाрд╣рд░ рдХी рддрд░рдл рдЙрднрд░ा рд╣ोрддा рд╣ै, рдпрд╣ рд╣рдоेрд╢ा рдПрдХ рд╕ीрдзा рдк्рд░рддिрдмिंрдм рдФрд░ рдПрдХ рд╡्рдпाрдкрдХ рджृрд╢्рдп рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдк्рд░рджाрди рдХрд░рддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рдЕрд╡рддрд▓ рджрд░्рдкрдг рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЯॉрд░्рдЪ, рд╕рд░्рдЪрд▓ाрдЗрдЯ, рд╡ाрд╣рдиों рдХी рд╣ेрдбрд▓ाрдЗрдЯ्рд╕ рдФрд░ рдиाрдИ рдХी рджुрдХाрдиों рдоें рд╢ेрд╡िंрдЧ рджрд░्рдкрдг рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
2 рдХैрди्рдбेрд▓ा рдХा рдПрдХ рд╕рдорджिрдХ् рд╕्рдд्рд░ोрдд рдЬिрддрдиा рдк्рд░рдХाрд╢ рдл्рд▓рдХ्рд╕ рдкैрджा рдХрд░рддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд╣ै
2╧А рд▓्рдпूрдоेрди
4╧А рд▓्рдпूрдоेрди
8╧А рд▓्рдпूрдоेрди
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рдЬ्рдпोрддि рдл्рд▓рдХ्рд╕, рдЪрдордХрджाрд░ рдк्рд░рдХाрд╢ рддрд░ंрдЧों рдХे рд░ूрдк рдоें рдХिрд╕ी рд╕्рд░ोрдд рд╕े рдк्рд░рддि рд╕ेрдХंрдб рдиिрдХрд▓рдиे рд╡ाрд▓ी рдк्рд░рдХाрд╢ рдКрд░्рдЬा рд╣ै। рдЗрд╕рдХी рдЗрдХाрдИ рд▓्рдпूрдоेрди (lm) рд╣ै। рдПрдХ рд▓्рдпूрдоेрди рд╡рд╣ рдЬ्рдпोрддि рдл्рд▓рдХ्рд╕ рд╣ै рдЬो 1 рдХैрди्рдбेрд▓ा рдХी рдЬ्рдпोрддि рддीрд╡्рд░рддा рд╡ाрд▓े рд╕्рд░ोрдд рд╕े рдПрдХ рдЗрдХाрдИ рдШрди рдХोрдг рдоें рдиिрдХрд▓рддा рд╣ै। рджिрдП рдЧрдП рдк्рд░рд╢्рди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЬ्рдпोрддि рддीрд╡्рд░рддा (i) = 2 рд╣ै। рд╣рдо рдЬाрдирддे рд╣ैं рдХि рдк्рд░рдХाрд╢ рдл्рд▓рдХ्рд╕ (╧Ж) = 4╧А × i рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП, ╧Ж = 4╧А × 2 = 8╧А рд▓्рдпूрдоेрди рд╣ोрдЧा।
рдк्рд░िрдЬ्рдо рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рдлेрдж рдк्рд░рдХाрд╢ рдХे рдкрд░िрдХ्рд╖ेрдкрдг рдоें рдХौрди-рд╕ा рд░ंрдЧ рдЕрдзिрдХрддрдо рд╡िрдЪрд▓िрдд рд╣ोрддा рд╣ै?
рд╣рд░ा
рд▓ाрд▓
рдмैंрдЧрдиी
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рдЬрдм рд╕рдлेрдж рдк्рд░рдХाрд╢ рдХिрд╕ी рдк्рд░िрдЬ्рдо рд╕े рдЧुрдЬрд░рддा рд╣ै, рддो рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╕ाрдд рдоूрд▓ рд░ंрдЧों (рдмैंрдЧрдиी, рдЗंрдбिрдЧो, рдиीрд▓ा, рд╣рд░ा, рдкीрд▓ा, рдиाрд░ंрдЧी, рд▓ाрд▓) рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ो рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рдк्рд░рдХाрд╢ рдХा рдлैрд▓ाрд╡ рдЙрд╕рдХी рддрд░ंрдЧрджैрд░्рдз्рдп рдкрд░ рдиिрд░्рднрд░ рдХрд░рддा рд╣ै। рдмैंрдЧрдиी рд░ंрдЧ рдХी рддрд░ंрдЧрджैрд░्рдз्рдп рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрд╕рдХा рдк्рд░рдХीрд░्рдгрди (scattering) рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддा рд╣ै, рдФрд░ рд╡рд╣ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрдЪрд▓िрдд рд╣ोрддा рд╣ै।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ा рд╕рд╣ी рд╕ुрдоेрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ै?
рд╡ोрд▓्рдЯрдоीрдЯрд░-рд╡िрднрд╡ांрддрд░
рдПрдоीрдЯрд░-рд╡िрдж्рдпुрдд рдзाрд░ा
рдкोрдЯेंрд╢िрдпोрдоीрдЯрд░ - рд╡िрдж्рдпुрдд-рд╡ाрд╣рдХ рдмрд▓
рдЧैрд▓्рд╡ेрдиोрдоीрдЯрд░-рд╡िрдж्рдпुрдд рдк्рд░рддिрд░ोрдз
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рд╕рд╣ी рдоिрд▓ाрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै: рд╡ोрд▓्рдЯрдоीрдЯрд░ рд╡िрднрд╡ांрддрд░ (voltage difference) рдоाрдкрддा рд╣ै, рдПрдоीрдЯрд░ рд╡िрдж्рдпुрдд рдзाрд░ा рдХी рддीрд╡्рд░рддा рдоाрдкрддा рд╣ै, рдкोрдЯेंрд╢िрдпोрдоीрдЯрд░ рд╡िрдж्рдпुрдд рд╡ाрд╣рдХ рдмрд▓ рдоाрдкрддा рд╣ै, рдФрд░ рдУрдордоीрдЯрд░ рд╡िрдж्рдпुрдд рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдоाрдкрддा рд╣ै। рдЧैрд▓्рд╡ेрдиोрдоीрдЯрд░ рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдЫोрдЯे рд╡िрдж्рдпुрдд рдк्рд░рд╡ाрд╣ рдХा рдкрддा рд▓рдЧाрдиे рдпा рдЙрд╕рдХा рдоाрди рдоाрдкрдиे рдоें рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рди рдХि рд╡िрдж्рдпुрдд рдк्рд░рддिрд░ोрдз рдоाрдкрдиे рдоें।
рд╡िрдж्рдпुрдд рд╢рдХ्рддि рдХी рдЗрдХाрдИ рд╣ै-
рдПрдо्рдкिрдпрд░
рд╡ोрд▓्рдЯ
рдХूрд▓ॉрдо
рд╡ॉрдЯ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рд╡िрдж्рдпुрдд рд╢рдХ्рддि рдХी рдЗрдХाрдИ рд╡ॉрдЯ рд╣ै। рд╡िрдж्рдпुрдд рдзाрд░ा рдХा рдоूрд▓ рдоाрдд्рд░рдХ рдПрдо्рдкीрдпрд░ рд╣ै, рд╡ोрд▓्рдЯ рд╡िрдж्рдпुрдд рд╡िрднрд╡ рдФрд░ рд╡िрднрд╡ाрди्рддрд░ рдХी рдЗрдХाрдИ рд╣ै, рдФрд░ рдХूрд▓ॉрдо рдЖрд╡ेрд╢ рдХा рдоाрдд्рд░рдХ рд╣ै।
рдиिрдо्рди рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдзाрддु рдХी рд╡िрдж्рдпुрдд рдЪाрд▓рдХрддा рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ै?
рд╕ोрдиा
рд░рдЬрдд
рддाँрдмा
рд▓ोрд╣ा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рд░рдЬрдд (рдЪांрджी) рдХी рд╡िрдж्рдпुрдд рдЪाрд▓рдХрддा рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрдж्рдпुрдд рдк्рд░рд╡ाрд╣рд╢ीрд▓ рдзाрддुрдУं рдоें рдЪांрджी, рддांрдмा рдФрд░ рд╕ोрдиा рдХ्рд░рдорд╢ः рдЖрддे рд╣ैं। рд╢ुрдж्рдз рдЪांрджी рд╕рднी рдзाрддुрдУं рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡िрдж्рдпुрдд рдк्рд░рд╡ाрд╣рд╢ीрд▓ рд╣ै, рд▓ेрдХिрди рдЗрд╕рдХी рдХीрдордд рдЕрдзिрдХ рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЗрд╕рдХा рдЙрдкрдпोрдЧ рдХрдо рд╣ोрддा рд╣ै।
рднाрд░рдд рдоें рдХिрд╕ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд▓ोрдЧ рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं?
рдЬूрдЯ рдЙрдж्рдпोрдЧ
рд▓ोрд╣ा рддрдеा рдЗрд╕्рдкाрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें
рдХрдкрдб़ा рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें
рд╢рдХ्рдХрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоें
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рдХрдкрдб़ा рдЙрдж्рдпोрдЧ рднाрд░рдд рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рд╕ंрдЧрдаिрдд рдЙрдж्рдпोрдЧ рд╣ै, рдЬिрд╕рдоें рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд▓ोрдЧ рдХाрд░्рдпрд░рдд рд╣ैं। рднाрд░рдд рдоें рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ूрддी рдХрдкрдб़ा рдоिрд▓ рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд 1818 рдоें рдлोрд░्рдЯ рдЧ्рд▓ोрд╕्рдЯрд░ (рдХोрд▓рдХाрддा) рдоें рд╣ुрдИ рдеी। 1854 рдоें рдХрд╡ाрд╕ рдЬी рдбाрдмрд░ рдж्рд╡ाрд░ा рдоुंрдмрдИ рдоें рд╕्рдеाрдкिрдд "рдоुंрдмрдИ рд╕्рдкिрдиिंрдЧ рд╡ीрд╡िंрдЧ рдХंрдкрдиी" рдиे рднाрд░рдд рдХे рдЖрдзुрдиिрдХ рд╕ूрддी рдХрдкрдб़ा рдЙрдж्рдпोрдЧ рдХी рдиींрд╡ рд░рдЦी। рдпрд╣ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХृрд╖ि рдХे рдмाрдж рджेрд╢ рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рд░ोрдЬрдЧाрд░ рдк्рд░рджाрддा рд╣ै।
'рднाрд░рдд рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ुрдзाрд░ рдХा рдЬрдирдХ' рдХिрд╕े рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै?
рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू
рдЗрди्рджिрд░ा рдЧाँрдзी
рдордирдоोрд╣рди рд╕िंрд╣
рдкी.рд╡ी. рдирд░рд╕िрдо्рд╣ा рд░ाрд╡
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рднाрд░рдд рдоें рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд 1991 рдоें рд╣ुрдИ рдеी। рдбॉ. рдордирдоोрд╣рди рд╕िंрд╣ рдиे рдкी.рд╡ी. рдирд░рд╕िрдо्рд╣ा рд░ाрд╡ рдХी рд╕рд░рдХाрд░ рдоें рд╡िрдд्рдд рдоंрдд्рд░ी рд░рд╣рддे рд╣ुрдП рднाрд░рдд рдоें рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ुрдзाрд░ों рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рд╢ुрд░ू рдХी, рдЬिрд╕рдХे рдкрд░िрдгाрдорд╕्рд╡рд░ूрдк рдЙрджाрд░ीрдХрд░рдг, рдиिрдЬीрдХрд░рдг рдФрд░ рд╡ैрд╢्рд╡ीрдХрд░рдг рдХी рдиीрддि рдЕрдкрдиाрдИ рдЧрдИ। рдЗрд╕ рдХाрд░рдг рдЙрди्рд╣ें 'рднाрд░рдд рдХे рдЖрд░्рдеिрдХ рд╕ुрдзाрд░ рдХा рдЬрдирдХ' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
рдХौрди-рд╕ा рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрдзिрд╕ंрд░рдЪрдиा (Economic Infrastructure) рдоें рдирд╣ीं рдЖрддा рд╣ै?
рд╕рдб़рдХें
рд░ेрд▓рд╡े
рд╢िрдХ्рд╖ा рдПрд╡ं рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп
рдКрд░्рдЬा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рдЖрд░्рдеिрдХ рдЕрдзिрд╕ंрд░рдЪрдиा рдоें рд╡े рд╕рднी рд╕ुрд╡िрдзाрдПं рдФрд░ рд╕ेрд╡ाрдПं рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ोрддी рд╣ैं рдЬो рдЖрд░्рдеिрдХ рдЧрддिрд╡िрдзिрдпों рдХा рд╕рдорд░्рдерди рдХрд░рддी рд╣ैं, рдЬैрд╕े рд╕рдб़рдХें, рд░ेрд▓рд╡े, рдКрд░्рдЬा, рдкрд░िрд╡рд╣рди рдФрд░ рд╕ंрдЪाрд░। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░ीрдд, рд╢िрдХ्рд╖ा рдФрд░ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рдЕрдзिрд╕ंрд░рдЪрдиा рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рд╣ैं, рдЬो рдоाрдирд╡ рдкूंрдЬी рдХे рд╡िрдХाрд╕ рдкрд░ рдз्рдпाрди рдХेंрдж्рд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ैं।
рджрд╕рд╡ीं рдпोрдЬрдиा рдХी рдЕрд╡рдзि рдХ्рдпा рд╣ै?
рд╡рд░्рд╖ 2002 рд╕े 2007
рд╡рд░्рд╖ 2000 рд╕े 2005
рд╡рд░्рд╖ 1999 рд╕े 2003
рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рджрд╕рд╡ीं рдкंрдЪрд╡рд░्рд╖ीрдп рдпोрдЬрдиा рдХी рдЕрд╡рдзि 2002 рд╕े 2007 рддрдХ рдеी। рдЗрд╕ рдпोрдЬрдиा рдоें рд╕рдоाрдирддा рдФрд░ рд╕ाрдоाрдЬिрдХ рди्рдпाрдп рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рдЬोрд░ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдмाрд░рд╣рд╡ीं рдФрд░ рдЕंрддिрдо рдкंрдЪрд╡рд░्рд╖ीрдп рдпोрдЬрдиा рдХा рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ 2012 рд╕े 2017 рддрдХ рдеा, рдЬिрд╕рдХा рдоुрдЦ्рдп рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рддीрд╡्рд░, рдЕрдзिрдХ рд╕рдоाрд╡ेрд╢ी рдФрд░ рд╕рддрдд рд╡ृрдж्рдзि рдеा।
рд╕рд░рдХाрд░ी рдеिंрдХ рдЯैंрдХ рдиीрддि рдЖрдпोрдЧ рдХे рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдЧрд░ीрдмी рд╕ूрдХांрдХ (MPI) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдмिрд╣ाрд░ рдХी рдЧрд░ीрдм рдЖрдмाрджी рдХा рдк्рд░рддिрд╢рдд рд╣ै
50.91%
51.91%
5.91%
53.91%
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рдиीрддि рдЖрдпोрдЧ рдж्рд╡ाрд░ा 2021 рдоें рдЬाрд░ी рдмрд╣ुрдЖрдпाрдоी рдЧрд░ीрдмी рд╕ूрдЪрдХांрдХ (MPI) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдмिрд╣ाрд░ рднाрд░рдд рдХा рд╕рдмрд╕े рдЧрд░ीрдм рд░ाрдЬ्рдп рд╣ै, рдЬрд╣ाँ рдХी 51.91% рдЖрдмाрджी рдЧрд░ीрдм рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕ूрдЪрдХांрдХ рдоें рдЭाрд░рдЦंрдб рджूрд╕рд░े рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рддीрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ै।
рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рдЕрдзीрди DPIIT рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рд╣ुрдИ рдеी-
1995 рдоें
2005 рдоें
2010 рдоें
2015 рдоें
рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं / рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рджिрдП рдЧрдП рд╡िрдХрд▓्рдкों рдоें рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ।
0
рдЙрдж्рдпोрдЧ рдФрд░ рдЖंрддрд░िрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░ рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рд╡िрднाрдЧ (DPIIT), рдЬो рд╡ाрдгिрдЬ्рдп рдФрд░ рдЙрдж्рдпोрдЧ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдХे рддрд╣рдд рдПрдХ рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╡िрднाрдЧ рд╣ै, рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдоूрд▓ рд░ूрдк рд╕े 1995 рдоें рд╣ुрдИ рдеी। 2000 рдоें рдЗрд╕рдХा рдкुрдирд░्рдЧрдарди рдХिрдпा рдЧрдпा рдФрд░ 27 рдЬрдирд╡рд░ी, 2019 рдХो рдЗрд╕рдХा рдиाрдо рдмрджрд▓рдХрд░ DPIIT рдХрд░ рджिрдпा рдЧрдпा, рдЬрдм рдЖंрддрд░िрдХ рд╡्рдпाрдкाрд░ рдХो рдЗрд╕рдХे рджाрдпрд░े рдоें рдЬोрдб़ा рдЧрдпा।
рднाрд░рдд рдоें рд╕рд░рдХाрд░ी рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдоें рд╡ृрдж्рдзि рдХрд░рдиे рд╣ेрддु рд╡िрднिрди्рди рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рдкूँрдЬी рдХрд░ рд▓рдЧाрдиे рдХी рд╕ंрд╕्рддुрддि (рд╕िрдлाрд░िрд╢) рдХी рдеी?
рдЦुрд╕рд░ो рд╕рдоिрддि
рдХेрд▓рдХрд░ рдХрдоेрдЯी
рднрдЧрд╡рддी рдХрдоेрдЯी
(A) рдПрд╡ं (B) рджोрдиों
рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/ рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рджिрдП рдЧрдП рд╡िрдХрд▓्рдкों рдоें рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ।
4
рдЦुрд╕рд░ो рд╕рдоिрддि рдХा рд╕ंрдмंрдз рдХृрд╖ि рдЛрдг рд╕े рд╣ै, рдЬрдмрдХि рднрдЧрд╡рддी рд╕рдоिрддि рдХा рд╕ंрдмंрдз рдмेрд░ोрдЬрдЧाрд░ी рдХे рдЕрдиुрдоाрдиों рд╕े рд╣ै। рдХेрд▓рдХрд░ рд╕рдоिрддि (2002) рдиे рдк्рд░рдд्рдпрдХ्рд╖ рдФрд░ рдкрд░ोрдХ्рд╖ рдХрд░ाрдзाрди рдоें рд╕ुрдзाрд░ рдХी рд╕िрдлाрд░िрд╢ рдХी рдеी। рдПрдХ рдЕрди्рдп рдХेрд▓рдХрд░ рд╕рдоिрддि (2012) рдХा рд╕ंрдмंрдз рд░ाрдЬрдХोрд╖ीрдп рд╕рдоेрдХрди рдХा рдоाрд░्рдЧ рдЪिрдд्рд░ рддैрдпाрд░ рдХрд░рдиे рд╕े рдеा। рдЪूंрдХि рдк्рд░рд╢्рди рдХा рдХोрдИ рднी рд╡िрдХрд▓्рдк рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ "рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं" рд╣ोрдЧा।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕े рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдк्рд░рдердо рдкाрдард╢ाрд▓ा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै?
рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡рд╢ाрд╕рди
рд╕ंрд╕рдж рдХो
рджрдмाрд╡ рд╕рдоूрд╣ों рдХो
рд░ाрдЬрдиीрддिрдХ рджрд▓ों рдХो
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡рд╢ाрд╕рди рдХो рд▓ोрдХрддंрдд्рд░ рдХी рдкрд╣рд▓ी рдкाрдард╢ाрд▓ा рдоाрдиा рдЬाрддा рд╣ै рдХ्рдпोंрдХि рдпрд╣ рд▓ोрдЧों рдХो рдЕрдкрдиे рд╕्рдеाрдиीрдп рдоाрдорд▓ों рдХा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХрд░рдиे рдФрд░ рд╢ाрд╕рди рдоें рднाрдЧ рд▓ेрдиे рдХा рдЕрд╡рд╕рд░ рджेрддा рд╣ै। рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे 73рд╡ें рдФрд░ 74рд╡ें рд╕ंрд╢ोрдзрдиों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХ्рд░рдорд╢ः 'рдкंрдЪाрдпрддों' рдФрд░ 'рдирдЧрд░рдкाрд▓िрдХाрдУं' рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдЧрдИ, рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 40 рдоें рдкंрдЪाрдпрддों рдХे рдЧрдарди рдХा рдиिрд░्рджेрд╢ рд░ाрдЬ्рдп рдХो рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рднाрд░рдд рдХी рдХेрди्рдж्рд░ीрдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рдкंрдЪाрдпрддी рд░ाрдЬ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рд╡рд░्рд╖ рдиिрд░्рдоिрдд рд╣ुрдЖ рдеा ?
2002-2003
2004
2005-2006
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
1
рднाрд░рдд рдХी рдХेंрдж्рд░ीрдп рд╕рд░рдХाрд░ рдХा рдкंрдЪाрдпрддी рд░ाрдЬ рдоंрдд्рд░ाрд▓рдп 2004 рдоें рдмрдиाрдпा рдЧрдпा рдеा। рдкंрдЪाрдпрддी рд░ाрдЬ рд╕ंрд╕्рдеाрди рднाрд░рдд рдоें рдЧ्рд░ाрдоीрдг рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡рд╢ाрд╕рди рдХी рдПрдХ рдк्рд░рдгाрд▓ी рд╣ै, рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рд╣ै рд╕्рдеाрдиीрдп рд▓ोрдЧों рдж्рд╡ाрд░ा рдЪुрдиे рдЧрдП рдиिрдХाрдпों рдж्рд╡ाрд░ा рд╕्рдеाрдиीрдп рдоाрдорд▓ों рдХा рдк्рд░рдмंрдзрди рдХрд░рдиा।
рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡рд╢ाрд╕рди рдХो рдХिрд╕ рд╡рд░्рд╖ рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рджрд░्рдЬा рдк्рд░рджाрди рдХिрдпा рдЧрдпा?
1990
1991
1992
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
1992 рдоें, рд╕ंрд╕рдж рдиे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे 73рд╡ें рдФрд░ 74рд╡ें рд╕ंрд╢ोрдзрди рдкाрд░िрдд рдХिрдП। 73рд╡ां рд╕ंрд╢ोрдзрди рдЧांрд╡ों рдХे рд╕्рдеाрдиीрдп рд╢ाрд╕рди (рдкंрдЪाрдпрддी рд░ाрдЬ) рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै, рдЬрдмрдХि 74рд╡ां рд╕ंрд╢ोрдзрди рд╢рд╣рд░ी рд╕्рдеाрдиीрдп рд╢ाрд╕рди (рдирдЧрд░рдкाрд▓िрдХा) рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рд╣ै। рдпे рджोрдиों рд╕ंрд╢ोрдзрди 1993 рдоें рд▓ाрдЧू рд╣ुрдП, рдЬिрд╕рд╕े рд╕्рдеाрдиीрдп рд╕्рд╡рд╢ाрд╕рди рдХो рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рджрд░्рдЬा рдоिрд▓ा।
рднाрд░рддीрдп рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдЕрдкрдиी рд╢рдХ्рддिрдпों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рддे рд╣ैं-
рд╕ीрдзे рдЕрдерд╡ा рдЕрдкрдиे рдЕрдзीрдирд╕्рде рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдж्рд╡ाрд░ा
рдоंрдд्рд░िрдпों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा
рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдХे рдж्рд╡ाрд░ा
рдоंрдд्рд░िрдоंрдбрд▓ рдХे рдж्рд╡ाрд░ा
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 53(1) рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рд╕ंрдШ рдХी рдХाрд░्рдпрдкाрд▓िрдХा рд╢рдХ्рддि рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдоें рдиिрд╣िрдд рд╣ोрдЧी рдФрд░ рд╡рд╣ рдЗрд╕рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ीрдзे рдпा рдЕрдкрдиे рдЕрдзीрдирд╕्рде рдЕрдзिрдХाрд░िрдпों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдХрд░ेрдЧा।
рдПрдХ M.P. рдХी рд╕ीрдЯ рдХो рд░िрдХ्рдд рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै рдпрджि рд╡рд╣ рд╕рджрди рд╕े рд▓рдЧाрддाрд░ ......рдХी рдЕрд╡рдзि рдХे рд▓िрдП рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै-
6 рдоाрд╣
2 рдоाрд╣
3 рдоाрд╣
рдПрдХ рд╡рд░्рд╖
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рдпрджि рдХोрдИ рд╕ांрд╕рдж рд╕рджрди рдХी рдЕрдиुрдорддि рдХे рдмिрдиा 60 рджिрдиों рд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рддрдХ рд╕рджрди рдХी рд╕рднी рдмैрдардХों рд╕े рдЕрдиुрдкрд╕्рдеिрдд рд░рд╣рддा рд╣ै, рддो рд╕рджрди рдЙрд╕рдХा рдкрдж рд░िрдХ्рдд рдШोрд╖िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕ 60 рджिрдиों рдХी рдЕрд╡рдзि рдХी рдЧрдгрдиा рдоें рд╕рджрди рдХे рд╕्рдердЧрди рдпा рд╕рдд्рд░ाрд╡рд╕ाрди рдХी рд▓рдЧाрддाрд░ рдЪाрд░ рджिрдиों рд╕े рдЕрдзिрдХ рдХी рдЕрд╡рдзि рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рд▓ोрдХ рд▓ेрдЦा рд╕рдоिрддि рдЕрдкрдиी рд░िрдкोрд░्рдЯ рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै –
рдиिрдпंрдд्рд░рдХ рдПрд╡ं рдорд╣ाрд▓ेрдЦा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдХ рдХो
рд▓ोрдХ рд╕рднा рдХे рд╕्рдкीрдХрд░ рдХो
рд╕ंрд╕рджीрдп рдоाрдорд▓ों рдХे рдоंрдд्рд░ी рдХो
рднाрд░рдд рдХे рд░ाрд╖्рдЯ्рд░рдкрддि рдХो
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рд▓ोрдХ рд▓ेрдЦा рд╕рдоिрддि рдЕрдкрдиी рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд░िрдкोрд░्рдЯ рд▓ोрдХрд╕рднा рдХे рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ (рд╕्рдкीрдХрд░) рдХो рдк्рд░рд╕्рддुрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╕рдоिрддि рдоें 22 рд╕рджрд╕्рдп рд╣ोрддे рд╣ैं (15 рд▓ोрдХрд╕рднा рд╕े рдФрд░ 7 рд░ाрдЬ्рдпрд╕рднा рд╕े) рдЬिрдирдХा рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдПрдХ рд╡рд░्рд╖ рдХा рд╣ोрддा рд╣ै। рд╕рдоिрддि рдХा рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖ рд╡िрдкрдХ्рд╖ी рджрд▓ рд╕े рдЪुрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕рдоिрддि рднाрд░рдд рдХे рдиिрдпंрдд्рд░рдХ рдПрд╡ं рдорд╣ाрд▓ेрдЦा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдХ (CAG) рдж्рд╡ाрд░ा рджिрдП рдЧрдП рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд▓ेрдЦा рдкрд░ीрдХ्рд╖рдг рдк्рд░рддिрд╡ेрджрдиों рдХी рднी рдЬांрдЪ рдХрд░рддी рд╣ै।
рднाрд░рдд рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдХौрди-рд╕ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж рдХाрд░рдЦाрдиों рдоें рдмрдЪ्рдЪों рдХे рдиिрдпोрдЬрди рдХा рдк्рд░рддिрд╖ेрдз рдХрд░рддा рд╣ै?
рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 19
рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 17
рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 23
рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 24
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 24, 14 рд╡рд░्рд╖ рд╕े рдХрдо рдЖрдпु рдХे рдмрдЪ्рдЪों рдХो рдХिрд╕ी рдХाрд░рдЦाрдиे, рдЦрджाрди рдпा рдЕрди्рдп рдЦрддрд░рдиाрдХ рдХाрдо рдоें рдиिрдпोрдЬिрдд рдХрд░рдиे рдкрд░ рд░ोрдХ рд▓рдЧाрддा рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 23 рдоाрдирд╡ рддрд╕्рдХрд░ी рдФрд░ рдЬрдмрд░рди рд╢्рд░рдо рдкрд░ рдк्рд░рддिрдмंрдз рд▓рдЧाрддा рд╣ै। рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 14 рдХाрдиूрди рдХे рд╕рдордХ्рд╖ рд╕рдоाрдирддा рд╕ुрдиिрд╢्рдЪिрдд рдХрд░рддा рд╣ै, рдФрд░ рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 17 рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░рддा рд╣ै।
рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рд╕ूрдЪी рдоें рд╕े 'рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдЕрдзिрдХाрд░ (Right to Property)' рдХिрд╕рдХे рд╢ाрд╕рдирдХाрд▓ рдоें рдиिрдХाрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рдеा।
рдЗрди्рджिрд░ा рдЧाँрдзी
рдЪрд░рдг рд╕िंрд╣
рд░ाрдЬीрд╡ рдЧाँрдзी
рдоोрд░ाрд░рдЬी рджेрд╕ाрдИ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рд╕ंрдкрдд्рддि рдХे рдЕрдзिрдХाрд░ рдХो 1978 рдоें 44рд╡ें рд╕ंрд╡िрдзाрди рд╕ंрд╢ोрдзрди рдж्рд╡ाрд░ा рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рд╕े рд╣рдЯाрдХрд░ рдПрдХ рдХाрдиूрдиी рдЕрдзिрдХाрд░ рдмрдиा рджिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЙрд╕ рд╕рдордп рднाрд░рдд рдХे рдк्рд░рдзाрдирдоंрдд्рд░ी рдоोрд░ाрд░рдЬी рджेрд╕ाрдИ рдеे।
рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ों рдХी рдоूрд▓ рд╕ूрдЪी рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕े рдЬोрдб़ा рдЧрдпा?
рд╕рдо्рдкрдд्рддि рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
рд╕ंрд╡ैрдзाрдиिрдХ рдЙрдкрдЪाрд░ों рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
рдзाрд░्рдоिрдХ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ рдПрд╡ं рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рдк्рд░ाрдердоिрдХ рд╢िрдХ्рд╖ा рдХा рдЕрдзिрдХाрд░
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХे 86рд╡ें рд╕ंрд╢ोрдзрди, 2009 рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдиुрдЪ्рдЫेрдж 21(рдХ) рдоें 'рдиिःрд╢ुрд▓्рдХ рдФрд░ рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп рд╢िрдХ्рд╖ा' рдХो рд╢ाрдоिрд▓ рдХрд░рдХे рдЗрд╕े рдПрдХ рдоौрд▓िрдХ рдЕрдзिрдХाрд░ рдмрдиा рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै।
рд╕िрдХ्рдХिрдо рднाрд░рддीрдп рд╕ंрдШ рдХा рдкूрд░्рдг рд░ाрдЬ्рдп рдмрди рдЧрдпा
1974 рдоें
1975 рдоें
1976 рдоें
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рд╕िрдХ्рдХिрдо 16 рдордИ, 1975 рдХो рднाрд░рдд рдХा 22рд╡ां рдкूрд░्рдг рд░ाрдЬ्рдп рдмрдиा। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдоें рдпрд╣ рднी рдк्рд░ाрд╡рдзाрди рдХिрдпा рдЧрдпा рдХि рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХी рд╡िрдзाрдирд╕рднा рдоें 32 рд╕े рдХрдо рд╕рджрд╕्рдп рдирд╣ीं рд╣ोंрдЧे। рд╕िрдХ्рдХिрдо рдХी рд░ाрдЬрдзाрдиी рдЧंрдЧрдЯोрдХ рд╣ै рдФрд░ рд╡рд╣ां рдХे рд░ाрдЬ्рдпрдкाрд▓ рд▓рдХ्рд╖्рдордг рдк्рд░рд╕ाрдж рд╣ैं।
'рд╕рдоुрдж्рд░рдкाрд░ीрдп рднाрд░рддीрдп рдиाрдЧрд░िрдХрддा (рдУ. рдЖрдИ. рд╕ी) рдпोрдЬрдиा' рднाрд░рдд рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдж्рд╡ाрд░ा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдХी рдЧрдИ рдеी?
рдиाрдЧрд░िрдХрддा (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2003
рдиाрдЧрд░िрдХрддा рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1955
рдиाрдЧрд░िрдХрддा (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2019
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
0
'рд╕рдоुрдж्рд░рдкाрд░ीрдп рднाрд░рддीрдп рдиाрдЧрд░िрдХрддा' (Overseas Citizenship of India - OCI) рдпोрдЬрдиा рднाрд░рдд рдоें рдиाрдЧрд░िрдХрддा (рд╕ंрд╢ोрдзрди) рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 2003 рдж्рд╡ाрд░ा рд╢ुрд░ू рдХी рдЧрдИ рдеी। рдЗрд╕ рдпोрдЬрдиा рдХे рддрд╣рдд, рднाрд░рддीрдп рдоूрд▓ рдХे рд╡े рд▓ोрдЧ рдЬो 26 рдЬрдирд╡рд░ी, 1950 рдХो рдпा рдЙрд╕рдХे рдмाрдж рднाрд░рдд рдХे рдиाрдЧрд░िрдХ рдеे рдпा рд╣ोрдиे рдХे рдкाрдд्рд░ рдеे (рдкाрдХिрд╕्рддाрди рдФрд░ рдмांрдЧ्рд▓ाрджेрд╢ рдХो рдЫोрдб़рдХрд░), OCI рдХे рд░ूрдк рдоें рдкंрдЬीрдХрд░рдг рдХрд░ा рд╕рдХрддे рд╣ैं।
рднाрд░рддрд╡рд░्рд╖ рдХे рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें 'рдмрди्рдзुрдд्рд╡' рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдоुрдЦ्рдпрддः рдХिрд╕े рдЖрд╢्рд╡ाрд╕िрдд рдХрд░рддा рд╣ै?
рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЧрд░िрдоा
рджेрд╢ рдХी рдПрдХрддा рдПрд╡ं рдЕрдЦंрдбрддा
рдиाрдЧрд░िрдХों рдХे рди्рдпाрдп, рдЙрдирдХी рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рдПрд╡ं рд╕рдоाрдирддा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
3
рднाрд░рддीрдп рд╕ंрд╡िрдзाрди рдХी рдк्рд░рд╕्рддाрд╡рдиा рдоें 'рдмंрдзुрдд्рд╡' рдХा рдЕрд░्рде рднाрдИрдЪाрд░े рдХी рднाрд╡рдиा рд╣ै, рдЬो рдПрдХрд▓ рдиाрдЧрд░िрдХрддा рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рдк्рд░ोрдд्рд╕ाрд╣िрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдмंрдзुрдд्рд╡ рджो рдоुрдЦ्рдп рдмाрддों рдХा рдЖрд╢्рд╡ाрд╕рди рджेрддा рд╣ै: (i) рд╡्рдпрдХ्рддि рдХी рдЧрд░िрдоा, рдФрд░ (ii) рджेрд╢ рдХी рдПрдХрддा рдФрд░ рдЕрдЦंрдбрддा। рдЪूँрдХि рд╡िрдХрд▓्рдк (a) рдФрд░ (b) рджोрдиों рд╕рд╣ी рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ "рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ" рд╣ोрдЧा।
рд░ाрдорд╕рд░ рд╕्рдерд▓ рдФрд░ рд░ाрдЬ्рдп рдХा рдХौрди-рд╕ा рдЬोрдб़ा рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै?
рд╕ूрд░рд╕рд░ोрд╡рд░-рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢
рдеोрд▓-рдЧुрдЬрд░ाрдд
рдЕрд╖्рдЯрдоुрдбी-рдХेрд░рд▓
рд▓ोрдиाрд░-рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рд╕рд╣ी рдоिрд▓ाрди рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै: рд▓ोрдиाрд░ рдЭीрд▓ рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै, рди рдХि рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди рдоें। рд╕ूрд░рд╕рд░ोрд╡рд░ рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ рдоें, рдеोрд▓ рдЧुрдЬрд░ाрдд рдоें рдФрд░ рдЕрд╖्рдЯрдоुрдбी рдХेрд░рд▓ рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП, 'рд▓ोрдиाрд░-рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди' рдХा рдЬोрдб़ा рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै।
рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХा рдк्рд░рднाрд╡ рдк्рд░ाрдпः рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдкрд░ рдкाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдлूрд▓ों рдкрд░
рдкрдд्рддिрдпों рдкрд░
рддрдиों рдкрд░
рдЬрдб़ों рдкрд░
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рдЖрдорддौрд░ рдкрд░ рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХा рд╕ीрдзा рдЕрд╕рд░ рдкेрдб़-рдкौрдзों рдХी рдкрдд्рддिрдпों рдкрд░ рдкрдб़рддा рд╣ै, рдХ्рдпोंрдХि рдкрдд्рддिрдпां рд╣ी рдЙрдирдХे рднोрдЬрди рдХा рдиिрд░्рдоाрдг рдХрд░рддी рд╣ैं। рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рд╕े рдкрдд्рддिрдпों рдХे рдЫोрдЯे рдЫिрдж्рд░ (stomata) рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ोрддे рд╣ैं, рдЬिрд╕рд╕े рдкौрдзे рдХी рднोрдЬрди рдмрдиाрдиे рдХी рдк्рд░рдХ्рд░िрдпा рдмाрдзिрдд рд╣ोрддी рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा, рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХा рдЕрд╕рд░ рдкौрдзे рдХे рдЕрди्рдп рднाрдЧों рдкрд░ рднी рджेрдЦा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै।
рднाрд░рдд рдоें рдХुрд▓ рдХिрддрдиे рд░ाрдорд╕рд░ рд╕्рдерд▓ рд╣ैं?
27
39
41
45
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
4
рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें (2024 рддрдХ), рднाрд░рдд рдоें рдХुрд▓ 82 рд░ाрдорд╕рд░ рд╕्рдерд▓ рд╣ैं। рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ (14) рд░ाрдорд╕рд░ рд╕्рдерд▓ рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдоें рд╣ैं, рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢ (10) рдХा рд╕्рдеाрди рд╣ै। рд░ाрдорд╕рд░ рд╕ंрдзि рдкрд░ 1971 рдоें рдИрд░ाрди рдоें рд╣рд╕्рддाрдХ्рд╖рд░ рд╣ुрдП рдеे, рдФрд░ рднाрд░рдд рдЗрд╕рдХा рдПрдХ рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рд╕рджрд╕्рдп рд╣ै। рд╣рд░ рд╕ाрд▓ 2 рдлрд░рд╡рд░ी рдХो 'рд╡िрд╢्рд╡ рдЖрд░्рдж्рд░рднूрдоि рджिрд╡рд╕' рдордиाрдпा рдЬाрддा рд╣ै।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ा/рд╕ी рд╢ुрд╖्рдХाрддाрд░рдо्рднी рдЕрдиुрдХ्рд░рдордг рдоें рдЕрдЧ्рд░ाрдоी рдк्рд░рдЬाрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा / рдХрд░рддी рд╣ै?
рд▓ाрдЗрдХेрди
рдордиुрд╖्рдп
рдЬрдб़ी-рдмूрдЯी
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
0
рд╢ुрд╖्рдХ рдк्рд░ाрд░ंрднिрдХ рдЕрдиुрдХ्рд░рдордг (xerarch succession) рдоें рдЕрдЧ्рд░рдЧाрдоी рдк्рд░рдЬाрддि рдХे рд░ूрдк рдоें рд▓ाрдЗрдХेрди рдХाрд░्рдп рдХрд░рддा рд╣ै। рд▓ाрдЗрдХेрди рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХे рдк्рд░рддि рдмрд╣ुрдд рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं। рд╢ुрд╖्рдХрддाрд░ंрднी рдЕрдиुрдХ्рд░рдордг рд╕ूрдЦी рднूрдоि рдоें рд╢ुрд░ू рд╣ोрддा рд╣ै рдФрд░ рддрдм рддрдХ рдЬाрд░ी рд░рд╣рддा рд╣ै рдЬрдм рддрдХ рдХि рдПрдХ рд╕рдорд╢ीрддोрд╖्рдг (mesic) рд╕्рдеिрддि рдк्рд░ाрдк्рдд рдирд╣ीं рд╣ो рдЬाрддी, рдЬो рди рддो рдмрд╣ुрдд рд╕ूрдЦी рд╣ोрддी рд╣ै рдФрд░ рди рд╣ी рдмрд╣ुрдд рдирдо।
рднाрд░рдд рдоें рдоीрдеेрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рд╕्рдд्рд░ोрдд рд╣ै
рдЧेрд╣ूँ рдХा рдЦेрдд
рдЧрди्рдиे рдХा рдЦेрдд
рдзाрди рдХा рдЦेрдд
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рджिрдП рдЧрдП рд╡िрдХрд▓्рдкों рдоें рд╕े, рдзाрди рдХा рдЦेрдд рдоीрдеेрди рдХा рдоुрдЦ्рдп рд╕्рд░ोрдд рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा, рдоीрдеेрди рддेрд▓, рдХोрдпрд▓ा рдФрд░ рдЧैрд╕ рдХे рдиिрд╖्рдХрд░्рд╖рдг рдФрд░ рдк्рд░рд╕ंрд╕्рдХрд░рдг рдХे рджौрд░ाрди, рд╕ाрде рд╣ी рдЬीрд╡ाрд╢्рдо рдИंрдзрди рдХे рджрд╣рди рд╕े рднी рдиिрдХрд▓рддी рд╣ै।
SO₂ рдк्рд░рджूрд╖рдг рд╕ूрдЪिрдд рд╣ोрддा рд╣ै
рдЖрд░्рдХिрдб рдж्рд╡ाрд░ा
рдоैंрдЧ्рд░ोрд╡ рдж्рд╡ाрд░ा
рд▓ाрдЗрдХेрди рдж्рд╡ाрд░ा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рд╕рд▓्рдлрд░ рдбाрдЗрдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб (SO₂) рдХा рдЙрдд्рд╕рд░्рдЬрди рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рдХाрд░рдХ рд╣ै। рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдоें рдЗрд╕рдХी рдЕрдзिрдХрддा рд╣ोрдиे рдкрд░ рдпрд╣ рд╕рд▓्рдлрд░ рдХे рдСрдХ्рд╕ाрдЗрдб рдмрдиाрддा рд╣ै। рд▓ाрдЗрдХेрди рд╡ाрдпु рдк्рд░рджूрд╖рдг рдХे рдЕрдЪ्рдЫे рд╕ंрдХेрддрдХ рд╣ोрддे рд╣ैं рдХ्рдпोंрдХि рд╡े SO₂ рдХे рдк्рд░рддि рдмрд╣ुрдд рд╕ंрд╡ेрджрдирд╢ीрд▓ рд╣ोрддे рд╣ैं рдФрд░ рдЗрд╕рдХी рдЕрдзिрдХ рд╕ांрдж्рд░рддा рдоें рдорд░ рдЬाрддे рд╣ैं। рдЗрд╕рд▓िрдП, рд╡े рдЙрди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ों рдоें рдирд╣ीं рдкाрдП рдЬाрддे рдЬрд╣ाँ SO₂ рдХी рд╕ांрдж्рд░рддा рдЕрдзिрдХ рд╣ोрддी рд╣ै।
2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рдд рдХे рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬ्рдпो рдХा рд╕рд╣ी рдХ्рд░рдо рд╣ै
рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓
рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рддрдоिрд▓рдиाрдбु
рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдФрд░ рдмिрд╣ाрд░
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рдд рдХे рдкांрдЪ рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬ्рдп рдХ्рд░рдорд╢ः рд╣ैं: (1) рдЙрдд्рддрд░ рдк्рд░рджेрд╢, (2) рдорд╣ाрд░ाрд╖्рдЯ्рд░, (3) рдмिрд╣ाрд░, (4) рдкрд╢्рдЪिрдо рдмंрдЧाрд▓, рдФрд░ (5) рдЖंрдз्рд░ рдк्рд░рджेрд╢। рд╕рдмрд╕े рдХрдо рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ाрд▓ा рд░ाрдЬ्рдп рд╕िрдХ्рдХिрдо рд╣ै।
2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рдд рдХे рд╕рд░्рд╡ाрдзिрдХ рд╕ाрдХ्рд╖рд░рддा рд╡ाрд▓े рдХेрди्рдж्рд░рд╢ाрд╕िрдд рд░ाрдЬ्рдпों рдХा рд╕рд╣ी рдХ्рд░рдо рд╣ै?
рд▓рдХ्рд╖рдж्рд╡ीрдк, рджрдорди рдФрд░ рджीрд╡ рддрдеा рдкुрджुрдЪेрд░ी
рд▓рдХ्рд╖рдж्рд╡ीрдк, рдкुрджुрдЪेрд░ी рддрдеा рджрдорди рдФрд░ рджीрд╡
рд▓рдХ्рд╖рдж्рд╡ीрдк, рджрдорди рдФрд░ рджीрд╡ рддрдеा рдЪрдг्рдбीрдЧрдв़
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
2011 рдХी рдЬрдирдЧрдгрдиा рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рдд рдХे рд╕рдмрд╕े рд╕ाрдХ्рд╖рд░ рдХेंрдж्рд░ рд╢ाрд╕िрдд рдк्рд░рджेрд╢ों рдХा рд╕рд╣ी рдХ्рд░рдо рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै: (1) рд▓рдХ्рд╖рдж्рд╡ीрдк (91.8%), (2) рджрдорди рдФрд░ рджीрд╡ (87.1%), (3) рдЕंрдбрдоाрди рдФрд░ рдиिрдХोрдмाрд░ рдж्рд╡ीрдк рд╕рдоूрд╣ (86.6%), (4) рджिрд▓्рд▓ी (86.2%), (5) рдЪंрдбीрдЧрдв़ (86.0%)। рджिрдП рдЧрдП рд╡िрдХрд▓्рдкों рдоें рд╕े, рд╡िрдХрд▓्рдк (C) рдЗрд╕ рдХ्рд░рдо рдХा рд╕рдмрд╕े рдиिрдХрдЯрддрдо рдк्рд░рддिрдиिрдзिрдд्рд╡ рдХрд░рддा рд╣ै।
2001-11 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рднाрд░рдд рдХी рджрд╢рдХीрдп рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ рд░рд╣ी рд╣ै
17.30 рдк्рд░рддिрд╢рдд
17.40 рдк्рд░рддिрд╢рдд
17.50 рдк्рд░рддिрд╢рдд
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
4
2001-2011 рдХे рджрд╢рдХ рдоें рднाрд░рдд рдХी рджрд╢рдХीрдп рдЬрдирд╕ंрдЦ्рдпा рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ 17.70% рдеी, рдФрд░ рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ 1.64% рдеी। рдЬрдирдЧрдгрдиा 2011 рдХे рдЕंрддिрдо рдЖंрдХрдб़ों рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рднाрд░рдд рдХे рджो рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ рд╡ाрд▓े рд░ाрдЬ्рдп/рдХेंрдж्рд░ рд╢ाрд╕िрдд рдк्рд░рджेрд╢ рдХ्рд░рдорд╢ः рджाрджрд░ рд╡ рдирдЧрд░ рд╣рд╡ेрд▓ी (55.9%) рдФрд░ рджрдорди рд╡ рджीрд╡ (53.8%) рдеे, рдЬрдмрдХि рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╡ृрдж्рдзि рджрд░ рд╡ाрд▓े рдиाрдЧाрд▓ैंрдб (-0.6%) рдФрд░ рдХेрд░рд▓ (4.91%) рдеे।
'рддрдХрд▓ा рдордХाрди' рдорд░ुрд╕्рдерд▓ рдХिрд╕ рджेрд╢ рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै?
рдХрдЬाрдХिрд╕्рддाрди
рддुрд░्рдХрдоेрдиिрд╕्рддाрди
рдЙрдЬ्рдХेрдмिрд╕्рддाрди
рдЪीрди
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рддрдХрд▓ा рдоाрдХрди рдорд░ुрд╕्рдерд▓ рдЪीрди рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ै। рдпрд╣ рджрдХ्рд╖िрдг рдоें рдХुрдирд▓ुрди рдкрд░्рд╡рдд, рдкрд╢्рдЪिрдо рдоें рдкाрдоीрд░ рдкрд░्рд╡рдд рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдоें рддिрдпाрдирд╢ाрди рдкрд░्рд╡рдд рд╕े рдШिрд░ा рд╣ै। рдХोрдИ рднी рдРрд╕ा рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдЬрд╣ाँ рдФрд╕рдд рд╡ाрд░्рд╖िрдХ рд╡рд░्рд╖ा 25 рд╕ेрдоी рд╕े рдХрдо рд╣ोрддी рд╣ै, рдорд░ुрд╕्рдерд▓ рдХी рд╢्рд░ेрдгी рдоें рдЖрддा рд╣ै।
рдиिрдо्рди рджेрд╢ों рдоें рд╕े рдХिрд╕ рджेрд╢ рдоें 2019 рдоें рд╕ाрд▓ाрдиा рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕ोрдиे рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди (рдЯрди рдоें) рд╣ुрдЖ?
рд░ूрд╕
рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा
рдЪीрди
рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрдЬ्рдп рдЕрдоेрд░िрдХा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
2019 рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕ोрдиे рдХा рдЙрдд्рдкाрджрди (рдЯрди рдоें) рдЪीрди рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рд╡рд░्рддрдоाрди рд╕рдордп рдоें рднी, рдЪीрди рд╕ोрдиे рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдЙрдд्рдкाрджрдХ (11%) рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे рдмाрдж рдХ्рд░рдорд╢ः рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा (10%), рд░ूрд╕ (9%) рдФрд░ рдЕрдоेрд░िрдХा (6%) рдХा рд╕्рдеाрди рдЖрддा рд╣ै।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди рд╕ा рджेрд╢ рд╡िрд╢्рд╡ рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдпूрд░ेрдиिрдпрдо рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рджेрд╢ рд╣ै?
рдХрдЬाрдХिрд╕्рддाрди
рдХрдиाрдбा
рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा
рдл्рд░ांрд╕
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рджुрдиिрдпा рдоें рдпूрд░ेрдиिрдпрдо рдХा рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рдЙрдд्рдкाрджрди рдХрд░рдиे рд╡ाрд▓ा рджेрд╢ рдХрдЬाрдХिрд╕्рддाрди (45.15%) рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рдмाрдж рдХ्рд░рдорд╢ः рдХрдиाрдбा (15%) рдФрд░ рдиाрдоीрдмिрдпा (11%) рдХा рд╕्рдеाрди рдЖрддा рд╣ै।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХुрд▓рдЧाрд░्рдбी рдоैं рдХौрди рд╕ी рдХ्рд░िрдпा рд╕рдо्рдкрди्рди рд╣ोрддी рд╣ै?
рдХोрдпрд▓ा рдЦрдирди
рддाँрдмा рдЦрдирди
рд╕ोрдиा рдЦрдирди
рд╡ाрдиिрдХी
рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдЦрдиिрдЬ рд╕ंрд╕ाрдзрдиों рдХी рджृрд╖्рдЯि рд╕े рдПрдХ рдзрдиी рджेрд╢ рд╣ै। рдпрд╣ाँ рдкрд╢्рдЪिрдоी рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдХे рдХाрд▓рдЧूрд░्рд▓ी рдФрд░ рдХूрд▓рдЧाрд░्рдбी рдоें рд╕ोрдиे рдХी рдЦрджाрдиें рд╣ैं। рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдоें рдХोрдпрд▓ा, рд▓ोрд╣ा, рдмॉрдХ्рд╕ाрдЗрдЯ, рдоैंрдЧрдиीрдЬ рдФрд░ рдЯिрди рдХे рднी рднंрдбाрд░ рдкाрдП рдЬाрддे рд╣ैं। рд╕ोрдиे рдХा рджुрдиिрдпा рдоें рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рднंрдбाрд░ рдСрд╕्рдЯ्рд░ेрд▓िрдпा рдоें рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЙрдд्рдкाрджрди рдоें рдпрд╣ рдЪीрди рдХे рдмाрдж рддीрд╕рд░े рд╕्рдеाрди рдкрд░ рд╣ै।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдЧ्рд░рд╣ рдХा рдШрдирдд्рд╡ рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╣ै?
рдкृрде्рд╡ी
рдоंрдЧрд▓
рд╢ुрдХ्рд░
рд╢рдиि
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рд╢рдиि рдЧ्рд░рд╣ рдХा рдФрд╕рдд рдШрдирдд्рд╡ 0.7 рдЧ्рд░ाрдо/рдШрди рд╕ेрдоी рд╣ै, рдЬो рд╕рднी рдЧ्рд░рд╣ों рдоें рд╕рдмрд╕े рдХрдо рд╣ै। рд╢рдиि рд╕ौрд░рдоंрдбрд▓ рдХा рджूрд╕рд░ा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдЧ्рд░рд╣ рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рд╡ाрдпुрдоंрдбрд▓ рдоें рд╣ाрдЗрдб्рд░ोрдЬрди, рд╣ीрд▓िрдпрдо, рдоीрдеेрди рдФрд░ рдЕрдоोрдиिрдпा рдЧैрд╕ें рдкाрдИ рдЬाрддी рд╣ैं। рд╢рдиि рдХे 146 рдЙрдкрдЧ्рд░рд╣ рд╣ैं, рдЬो рдХिрд╕ी рднी рдЧ्рд░рд╣ рдХे рд▓िрдП рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╣ैं।
рдм्рд▓ू рдоूрди рдХा рддाрдд्рдкрд░्рдп рд╣ै?
рдиीрд▓े рд░ंрдЧ рдХा рдЪांрдж
рдкूрдирдо рдХा рдЪांрдж/рдкूрд░्рдгिрдоा
рдЕрд░्рдж्рдз-рдЪрди्рдж्рд░
рддीрди рд░ंрдЧो рд╡ाрд▓ा рдЪांрдж
рдЗрдирдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░ोрдХ्рдд рджिрдП рдЧрдП рд╡िрдХрд▓्рдкों рдоें рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рдЬрдм рдПрдХ рд╣ी рдХैрд▓ेंрдбрд░ рдорд╣ीрдиे рдоें рджो рдкूрд░्рдгिрдоा рд╣ोрддी рд╣ैं, рддो рджूрд╕рд░ी рдкूрд░्рдгिрдоा рдХे рдЪांрдж рдХो 'рдм्рд▓ू рдоूрди' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдЪांрдж рдХे рдиीрд▓े рд░ंрдЧ рд╕े рдХोрдИ рд╕ंрдмंрдз рдирд╣ीं рд╣ै। рдпрд╣ рдПрдХ рдЦрдЧोрд▓ीрдп рдШрдЯрдиा рд╣ै рдЬो рдФрд╕рддрди рд╣рд░ рдвाрдИ рд╕ाрд▓ рдоें рд╣ोрддी рд╣ै।
рдПрдХ рд╡рд╕्рддु рдХा рднाрд░ рдкृрде्рд╡ी рдХी рд╕рддрд╣ рдкрд░ рдоाрдкрдиे рдкрд░ 100N рдЖрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рднाрд░ рдЪंрдж्рд░рдоा рдХी рд╕рддрд╣ рдкрд░ рдоाрдкрдиे рдкрд░ рдХिрддрдиा рд╣ोрдЧा?
1.67 N
100 N
10 N
16.7 N
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рдЪंрдж्рд░рдоा рдкрд░ рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдкृрде्рд╡ी рдХे рдЧुрд░ुрдд्рд╡ाрдХрд░्рд╖рдг рдХा рд▓рдЧрднрдЧ 1/6 рд╣ै। рдЗрд╕рд▓िрдП, рдЬिрд╕ рд╡рд╕्рддु рдХा рднाрд░ рдкृрде्рд╡ी рдкрд░ 100 N рд╣ै, рдЪंрдж्рд░рдоा рдкрд░ рдЙрд╕рдХा рднाрд░ рд▓рдЧрднрдЧ 100/6 = 16.7 N рд╣ोрдЧा।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдирдЧрд░ों рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ा рдирдЧрд░ рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдХा рдоैрдирдЪेрд╕्рдЯрд░ рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै?
рдХोрдпрдордмрдЯोрд░
рд╕рд▓ेрдо
рдЪेрди्рдирдИ
рдорджुрд░ै
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рджрдХ्рд╖िрдг рднाрд░рдд рдХे рддрдоिрд▓рдиाрдбु рд░ाрдЬ्рдп рдоें рд╕्рдеिрдд рдХोрдпрдо्рдмрдЯूрд░ рдХो 'рддрдоिрд▓рдиाрдбु рдХा рдоैрдирдЪेрд╕्рдЯрд░' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЙрдд्рддрд░ рднाрд░рдд рдХा рдоैрдирдЪेрд╕्рдЯрд░ рдХाрдирдкुрд░ рдХो рдХрд╣рддे рд╣ैं। рднाрд░рдд рдХा рдХाрдЯрдиोрдкोрд▓िрд╕ рдоुंрдмрдИ рдХो рдФрд░ рднाрд░рдд рдХा рдоैрдирдЪेрд╕्рдЯрд░ рдЕрд╣рдорджाрдмाрдж рдХो рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
рдХोрдкेрди рдХे рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЙрдд्рддрд░ рдмिрд╣ाрд░ рдХी рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХिрд╕рд╕े рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै?
Cwg
Aw
CA'w
CB'w
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рдХोрдкेрди рдиे рдЕрдкрдиे рдЬрд▓рд╡ाрдпु рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХा рдЖрдзाрд░ рддाрдкрдоाрди рдФрд░ рд╡рд░्рд╖ा рдХे рдоाрд╕िрдХ рдоाрдиों рдХो рд░рдЦा рд╣ै। рдЙрдирдХे рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЙрдд्рддрд░ рдмिрд╣ाрд░ рдХी рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХो Cwg (рд╢ुрд╖्рдХ рд╢ीрдд рдЛрддु рд╡ाрд▓ा рдоाрдирд╕ूрди рдк्рд░рдХाрд░) рд╕े рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рд╡िрд╕्рддाрд░ рдЧंрдЧा рдХे рдоैрджाрди, рдкूрд░्рд╡ी рд░ाрдЬрд╕्рдеाрди, рдЙрдд्рддрд░ी рдордз्рдп рдк्рд░рджेрд╢ рдФрд░ рдЙрдд्рддрд░-рдкूрд░्рд╡ी рднाрд░рдд рдХे рдЕрдзिрдХрддрд░ рд╣िрд╕्рд╕ों рдоें рд╣ै।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ी рд╡ाрдпुрдордг्рдбрд▓ीрдп рд╡िрд╢ेрд╖рддा рднाрд░рддीрдп рдЧ्рд░ीрд╖्рдо рдоाрдирд╕ूрди рдХे рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рд╕े рд╕рдо्рдмрдж्рдз рд╣ै?
рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдкूрд░्рд╡ी рдЬेрдЯ рд╕्рдЯ्рд░ीрдо
рдЖрдИ.рдЯी.рд╕ी.рдЬेрдб. рдХा рдЦिрд╕рдХрдиा
рддिрдм्рдмрддी рдЙрдЪ्рдЪ
рд▓ा рдиीрдиा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
4
рдоाрдирд╕ूрдиी рд╡рд░्рд╖ा рднाрд░рдд рдХी рдЬрд▓рд╡ाрдпु рдХो рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХрд░рддी рд╣ै। рднाрд░рддीрдп рдЧ्рд░ीрд╖्рдо рдоाрдирд╕ूрди рдХे рдк्рд░рджрд░्рд╢рди рдоें рдЙрд╖्рдгрдХрдЯिрдмंрдзीрдп рдкूрд░्рд╡ी рдЬेрдЯ рд╕्рдЯ्рд░ीрдо, рднूрдордз्рдпрд░ेрдЦीрдп рдиिрдо्рди рд╡ाрдпुрджाрдм рдЕрднिрд╕рд░рдг рдХ्рд╖ेрдд्рд░ (ITCZ) рдХा рдЦिрд╕рдХрдиा, рддिрдм्рдмрддी рдЙрдЪ्рдЪ рдФрд░ рд▓ा рдиीрдиा рд╕рднी рдк्рд░рдоुрдЦ рдХाрд░рдХ рд╣ैं। рдЪूँрдХि рджिрдП рдЧрдП рд╕рднी рд╡िрдХрд▓्рдк рд╕рд╣ी рд╣ैं, рдЗрд╕рд▓िрдП рд╕рд╣ी рдЙрдд्рддрд░ "рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ" рд╣ोрдЧा।
рдЧंрдЧा рдбेрд▓्рдЯा рдХे рд╕рд╣ाрдмрд╣ाрд░ рд╡рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣рддे рд╣ै?
рд╕ुрди्рджрд░рдЧрдв़
рд╕ुрди्рджрд░рд╡рди
рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░рдирдЧрд░
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
1
рдЧंрдЧा рдбेрд▓्рдЯा рдХे рд╕рджाрдмрд╣ाрд░ рд╡рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдХो 'рд╕ुंрджрд░рд╡рди' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдиाрдо рдЗрд╕ рдХ्рд╖ेрдд्рд░ рдоें рдкाрдП рдЬाрдиे рд╡ाрд▓े 'рд╕ुंрджрд░ी' рд╡ृрдХ्рд╖ों рдХी рдЕрдзिрдХрддा рдХे рдХाрд░рдг рдкрдб़ा рд╣ै। рдпрд╣ рджुрдиिрдпा рдХा рд╕рдмрд╕े рдмрдб़ा рдоैंрдЧ्рд░ोрд╡ рд╡рди рд╣ै рдФрд░ рдпрд╣ рдЧंрдЧा, рдм्рд░рд╣्рдордкुрдд्рд░ рдФрд░ рдоेрдШрдиा рдирджिрдпों рдХे рдбेрд▓्рдЯा рдкрд░ рд╕्рдеिрдд рд╣ै।
рдо्рдпांрдоाрд░ рдХे рд╕ाрде рднाрд░рдд рдХे рдХिрди рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕ीрдоाрдПँ рдоिрд▓рддी рд╣ैं?
рдордгिрдкुрд░, рдоिрдЬ़ोрд░рдо, рдиाрдЧाрд▓ैंрдб, рдд्рд░िрдкुрд░ा
рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢, рдиाрдЧाрд▓ैंрдб, рдордгिрдкुрд░, рдоिрдЬ़ोрд░рдо
рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢, рдЕрд╕рдо, рдордгिрдкुрд░, рдоिрдЬ़ोрд░рдо
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
1
рдо्рдпांрдоाрд░ рдХे рд╕ाрде рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢, рдиाрдЧाрд▓ैंрдб, рдордгिрдкुрд░ рдФрд░ рдоिрдЬोрд░рдо рд░ाрдЬ्рдпों рдХी рд╕ीрдоाрдПं рд▓рдЧрддी рд╣ैं। рднाрд░рдд рдФрд░ рдо्рдпांрдоाрд░ рдХे рдмीрдЪ рдХी рд╕ीрдоा рдХी рдХुрд▓ рд▓ंрдмाрдИ 1643 рдХिрд▓ोрдоीрдЯрд░ рд╣ै।
рднाрд░рдд рдХी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╕ीрдоा, рддрдЯ рд╕े рдХिрддрдиे рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоीрд▓/рдХिрдоी. рддрдХ рд╕рдоुрдж्рд░ рдХी рдУрд░ рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рд╣ै?
10 рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоीрд▓ (рд▓рдЧрднрдЧ 19.9 рдХि.рдоी.)
16 рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоीрд▓ (рд▓рдЧрднрдЧ 25.9 рдХि.рдоी.)
12 рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоीрд▓ (рд▓рдЧрднрдЧ 21.9 рдХि.рдоी.)
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं
2
рднाрд░рдд рдХी рдХ्рд╖ेрдд्рд░ीрдп рд╕ीрдоा рддрдЯ рд╕े 12 рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоीрд▓ (рд▓рдЧрднрдЧ 21.9 рдХिрдоी) рддрдХ рдлैрд▓ी рд╣ुрдИ рд╣ै। 'рд╕ंрд▓рдЧ्рди рдХ्рд╖ेрдд्рд░' рдЖрдзाрд░ рд░ेрдЦा рд╕े 24 рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоीрд▓ рддрдХ рдФрд░ 'рдЕрдирди्рдп рдЖрд░्рдеिрдХ рдХ्рд╖ेрдд्рд░' (EEZ) 200 рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоीрд▓ рддрдХ рдлैрд▓ा рд╣ै। 1 рд╕рдоुрдж्рд░ी рдоीрд▓ 1.8 рдоीрд▓ рдХे рдмрд░ाрдмрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдпрд╣ рд╕ीрдоाрдПं 1982 рдоें рд╕ंрдпुрдХ्рдд рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ рдХे UNCLOS (рд╕рдоुрдж्рд░ी рдХाрдиूрди рдкрд░ рд╕рдо्рдоेрд▓рди) рдХे рддрд╣рдд рдиिрд░्рдзाрд░िрдд рдХी рдЧрдИ рдеीं।
рднाрд░рдд рдФрд░ рдЪीрди рдХे рдмीрдЪ рд╕ीрдоा-рд░ेрдЦा рдХो рдХ्рдпा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै?
рдоैрдХрдоोрд╣рди рд░ेрдЦा
рд░ेрдбрдХ्рд▓िрдл рд░ेрдЦा
рдЗрди्рджिрд░ा рдк्рд╡ाрдЗंрдЯ
рдбूрд░рдг्рдб рд░ेрдЦा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рднाрд░рдд рдФрд░ рдЪीрди рдХे рдмीрдЪ рдХी рд╕ीрдоा рд░ेрдЦा рдХो рдоैрдХрдоोрд╣рди рд░ेрдЦा рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХा рдиिрд░्рдзाрд░рдг рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рд╡िрджेрд╢ рд╕рдЪिрд╡ рд╕рд░ рд╣ेрдирд░ी рдоैрдХрдоोрд╣рди рдиे рдХिрдпा рдеा। рднाрд░рдд рдЗрд╕े рд╡ाрд╕्рддрд╡िрдХ рдиिрдпंрдд्рд░рдг рд░ेрдЦा рдоाрдирддा рд╣ै, рдЬрдмрдХि рдЪीрди рдЗрд╕े рдЕрд╡ैрдз рдоाрдирддे рд╣ुрдП рдЕрд░ुрдгाрдЪрд▓ рдк्рд░рджेрд╢ рдХो рджрдХ्рд╖िрдгी рддिрдм्рдмрдд рдХा рд╣िрд╕्рд╕ा рдоाрдирддा рд╣ै।
рдм्рд░िрдЯिрд╢рдХाрд▓ рдоें рднाрд░рдд рдоें рд╣िрди्рджू рд╡िрдзрд╡ा-рдкुрдирд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдХाрдиूрди рдХे рд▓िрдП рдХिрд╕े рд╢्рд░ेрдп рджिрдпा рдЬाрддा рд╣ै-
рдИрд╢्рд╡рд░рдЪрди्рдж्рд░ рд╡िрдж्рдпाрд╕ाрдЧрд░
рд░ाрдЬा рд░ाрдордоोрд╣рди рд░ाрдп
рд╕ी. рдЖрд░. рджाрд╕
рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рдЬुрд▓ाрдИ 1856 рдоें, рдИрд╢्рд╡рд░ рдЪंрдж्рд░ рд╡िрдж्рдпाрд╕ाрдЧрд░ рдФрд░ рдЕрдХ्рд╖рдп рдХुрдоाрд░ рджрдд्рддा рдХे рдк्рд░рдпाрд╕ों рд╕े 'рд╣िंрджू рд╡िрдзрд╡ा рдкुрдирд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдЕрдзिрдиिрдпрдо, 1856' рд▓ाрдЧू рд╣ुрдЖ। рдЗрд╕ рдЕрдзिрдиिрдпрдо рдХा рдорд╕ौрджा рд▓ॉрд░्рдб рдбрд▓рд╣ौрдЬी рдиे рддैрдпाрд░ рдХिрдпा рдеा рдФрд░ рдЗрд╕े рд▓ॉрд░्рдб рдХैрдиिंрдЧ рдХे рд╕рдордп рдоें рдкाрд░िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдЗрд╕рдиे рд╣िंрджू рд╡िрдзрд╡ाрдУं рдХे рдкुрдирд░्рд╡िрд╡ाрд╣ рдХो рдХाрдиूрдиी рдоाрди्рдпрддा рджी।
рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рдЬाрдЧрд░ूрдХрддा рдЕрднिрдпाрди рдЧाँрдзीрдЬी рдиे рдХрд╣ाँ рд╕े рдЖрд░рдо्рдн рдХिрдпा рдеा?
рд╕ाрдмрд░рдорддी
рдХाрдХिрдиाрдб़ा
рд╡рд░्рдзा
рдкुрдгे
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
7 рдирд╡ंрдмрд░, 1933 рдХो рдЧांрдзीрдЬी рдиे рд╡рд░्рдзा рд╕े рдЕрдкрдиी 'рд╣рд░िрдЬрди рдпाрдд्рд░ा' рд╢ुрд░ू рдХी рдФрд░ рдкूрд░े рджेрд╢ рдХा рдн्рд░рдордг рдХिрдпा। 1932 рдоें, рдЙрди्рд╣ोंрдиे 'рдЕрдЦिрд▓ рднाрд░рддीрдп рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдпрддा рд╡िрд░ोрдзी рд▓ीрдЧ' рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХी рдФрд░ рдЬрдирд╡рд░ी 1933 рдоें 'рд╣рд░िрдЬрди' рдиाрдордХ рдПрдХ рд╕ाрдк्рддाрд╣िрдХ рдкрдд्рд░ рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рднी рд╢ुрд░ू рдХिрдпा।
рдЕрдоृрдд рдмाрдЬाрд░ рдкрдд्рд░िрдХा рдХा рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ-рд╕рдо्рдкाрджрдХ рдХौрди рдеा?
рд╣рд░िрд╢्рдЪрди्рдж्рд░ рдоुрдЦрд░्рдЬी
рд╢िрд╢िрд░ рдХुрдоाрд░ рдШोрд╖
рд╕ुрд░ेрди्рдж्рд░рдиाрде рдмрдирд░्рдЬी
рдЬेреж рд╕ीреж рдмाрдЧрд▓
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं / рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рдЕрдоृрдд рдмाрдЬाрд░ рдкрдд्рд░िрдХा рдХी рд╢ुрд░ुрдЖрдд 1868 рдоें рджो рднाрдЗрдпों, рд╢िрд╢िрд░ рдХुрдоाрд░ рдШोрд╖ рдФрд░ рдоोрддीрд▓ाрд▓ рдШोрд╖, рдиे рдХी рдеी। рд╢िрд╢िрд░ рдХुрдоाрд░ рдШोрд╖ рдЗрд╕ рдкрдд्рд░िрдХा рдХे рд╕ंрд╕्рдеाрдкрдХ рдФрд░ рд╕ंрдкाрджрдХ рдеे। рдпрд╣ рдкрдд्рд░िрдХा рд╢ुрд░ू рдоें рдмंрдЧाрд▓ी рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ोрддी рдеी, рд▓ेрдХिрди рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे 'рд╡рд░्рдиाрдХ्рдпूрд▓рд░ рдк्рд░ेрд╕ рдПрдХ्рдЯ' (1878) рд╕े рдмрдЪрдиे рдХे рд▓िрдП рдЗрд╕े рдПрдХ рд╕рдк्рддाрд╣ рдХे рднीрддрд░ рдкूрд░ी рддрд░рд╣ рд╕े рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рдоें рдмрджрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा।
рдЗрдирдоें рд╕े рдХिрд╕рдиे рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдордХрдеा рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि "рдЧाँрдзीрд╡ाрджी рдЕрдкрдиे рдоंрдд्рд░िрд╕्рддрд░ीрдп рдФрд░ рд╕ंрд╕рджीрдп рдХाрд░्рдп рдоें рд╡िрдЪрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे" рдФрд░ "рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХिрд╕ी рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рд╡िрд░ोрдз рдоें рдеे'?
рд╕рд░рджाрд░ рдкрдЯेрд▓
рдПрд╕.рд╕ी.рдмोрд╕
рд╡ीрд░ рд╕ाрд╡рд░рдХрд░
рдЬрд╡ाрд╣рд░рд▓ाрд▓ рдиेрд╣рд░ू
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рд╕ुрднाрд╖ рдЪंрдж्рд░ рдмोрд╕ рдиे рдЕрдкрдиी рдЖрдд्рдордХрдеा рдоें рд▓िрдЦा рд╣ै рдХि 'рдЧांрдзीрд╡ाрджी рдЕрдкрдиे рдоंрдд्рд░ीрд╕्рддрд░ीрдп рдФрд░ рд╕ंрд╕рджीрдп рдХाрд░्рдпों рдоें рд╡िрдЪрд▓िрдд рдирд╣ीं рд╣ोрдиा рдЪाрд╣рддे рдеे' рдФрд░ рд╡े рдЙрд╕ рд╕рдордп рдХिрд╕ी рднी рд░ाрд╖्рдЯ्рд░ीрдп рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдеे। рдпрд╣ рдЙрдирдХे рдФрд░ рдЧांрдзीрд╡ाрджी рдиेрддृрдд्рд╡ рдХे рдмीрдЪ рдХे рдорддрднेрджों рдХो рджрд░्рд╢ाрддा рд╣ै।
рд╣िрди्рджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдПрдХрддा рдПрд╡ं рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧाँрдзी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХे рдк्рд░рд╕ाрд░ рд╣ेрддु рд╕िрддрдо्рдмрд░ 1921 рдоें рдорджрд░рд▓ैंрдб рд╕рдоाрдЪाрд░-рдкрдд्рд░ рдХिрд╕рдиे рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХिрдпा।
рд╢ाрд╣ рдоोрд╣рдо्рдордж рдЬुрдмेрд░
рдордЬрд╣рд░ूрд▓ рд╣рдХ
рдЕрдиुрдЧ्рд░рд╣ рдиाрд░ाрдпрдг рд╕िрди्рд╣ा
рд╢рдо्рднु рд╢рд░рдг
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рд╕рдоाрдЪाрд░ рдкрдд्рд░ 'рдорджрд░рд▓ैंрдб' рдХा рдк्рд░рдХाрд╢рди рдоौрд▓ाрдиा рдордЬрд╣рд░ूрд▓ рд╣рдХ рдиे рд╕िрддंрдмрд░ 1921 рдоें рдкрдЯрдиा рдХे рд╕рджाрдХрдд рдЖрд╢्рд░рдо рд╕े рд╢ुрд░ू рдХिрдпा рдеा। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рд╣िंрджू-рдоुрд╕्рд▓िрдо рдПрдХрддा рдФрд░ рдорд╣ाрдд्рдоा рдЧांрдзी рдХे рдЖрджрд░्рд╢ों рдХा рдк्рд░рдЪाрд░ рдХрд░рдиा рдеा। рдЧांрдзीрдЬी рдиे рдЙрди्рд╣ें 'рджेрд╢рднूрд╖рдг' рдХी рдЙрдкाрдзि рднी рджी рдеी।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рд╡рд░्рдЧों рдоें рдХिрд╕рдиे 1857 рдИ. рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоें рднाрдЧ рдирд╣ीं рд▓िрдпा? 1. рдЦेрддिрд╣рд░ рдордЬрджूрд░ 2. рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ 3. рдХृрд╖рдХ 4. рдЬрдоींрджाрд░
рдХेрд╡рд▓ 1
1 рдПрд╡ं 2
рдХेрд╡рд▓ 2
2 рдПрд╡ं 4
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ рдФрд░ рдЬрдоींрджाрд░ рд╡рд░्рдЧ рдиे 1857 рдХे рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоें рднाрдЧ рдирд╣ीं рд▓िрдпा рдеा। 1857 рдХा рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рджिрд▓्рд▓ी рдкрд░ рдХрдм्рдЬे рдХे рд╕ाрде рд╢ुрд░ू рд╣ुрдЖ। рдХिрд╕ाрди, рджрд╕्рддрдХाрд░, рдзрд░्рдордЧुрд░ु, рдиौрдХрд░ी-рдкेрд╢ा, рдФрд░ рджुрдХाрдирджाрд░ рдЬैрд╕े рдЖрдо рд▓ोрдЧ рднी рдЗрд╕ рд╡िрдж्рд░ोрд╣ рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ो рдЧрдП। рд╣ाрд▓ांрдХि, рд╡्рдпाрдкाрд░ी, рдкрдв़े-рд▓िрдЦे рд▓ोрдЧ рдФрд░ рднाрд░рддीрдп рд╢ाрд╕рдХ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рдорджрдж рдХрд░ рд░рд╣े рдеे, рдФрд░ рд╕ाрд╣ूрдХाрд░ рд╡рд░्рдЧ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХी рд╕рдлрд▓рддा рдХी рдХाрдордиा рдХрд░ рд░рд╣ा рдеा।
рдХिрд╕рдиे рдХрд╣ा рдеा рдХि "1857 рдХी рдШрдЯрдиा рдХा рдк्рд░ाрд░ंрдн рдзрд░्рдо рдХे рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ рдеा рдФрд░ рдЙрд╕ рдШрдЯрдиा рдХा рдЕंрдд рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╣ुрдЖ?
рдбॉ. рдПрд╕.рдПрди. рд╕ेрди
рдЕрд╢ोрдХ рдоेрд╣рддा
рдмी.рдбी. рд╕ाрдмрд░рдХрд░
рдбॉ. рдЖрд░.рд╕ी. рдордЬुрдорджाрд░
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рдбॉ. рдПрд╕.рдПрди. рд╕ेрди рдиे рдХрд╣ा рдеा рдХि "1857 рдХी рдШрдЯрдиा рдзрд░्рдо рдХे рд▓िрдП рдПрдХ рд╕ंрдШрд░्рд╖ рдХे рд░ूрдк рдоें рд╢ुрд░ू рд╣ुрдИ рдФрд░ рд╕्рд╡рддंрдд्рд░рддा рд╕ंрдЧ्рд░ाрдо рдХे рд░ूрдк рдоें рд╕рдоाрдк्рдд рд╣ुрдИ।" рдЙрдирдХी рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд░рдЪрдиा 'рдПрдЯ्рдЯीрди рдлिрдл्рдЯी рд╕ेрд╡рди' рд╣ै, рдЬो 1857 рдХी рдХ्рд░ांрддि рдХे рд╢рддाрдм्рджी рд╡рд░्рд╖ (1957) рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ рдеी।
рджि рдЗрдг्рдбिрдпрди рд╡ाрд░ рдСрдл рдЗрдг्рдбिрдкेрди्рдбेрди्рд╕, 1857 рдХे рд▓ेрдЦрдХ рдХौрди рд╣ै?
рд░ाрдЬा рд░ाрдо рдоोрд╣рди рд░ाрдп
рд╡ी. рдбी. рд╕ाрд╡рд░рдХрд░
рд╕рд░ोрдЬрдиी рдиाрдпрдбू
рдмाрд▓ рдЧंрдЧाрдзрд░ рддिрд▓рдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
'рдж рдЗंрдбिрдпрди рд╡ॉрд░ рдСрдл рдЗंрдбिрдкेंрдбेंрд╕, 1857' рдкुрд╕्рддрдХ рдХे рд▓ेрдЦрдХ рд╡ी.рдбी. рд╕ाрд╡рд░рдХрд░ рдеे। рдпрд╣ рдкुрд╕्рддрдХ 1908-09 рдоें рдк्рд░рдХाрд╢िрдд рд╣ुрдИ। рдЗрд╕ рдкुрд╕्рддрдХ рдоें, рд╡ीрд░ рд╕ाрд╡рд░рдХрд░ рдиे 1857 рдХी рд▓рдб़ाрдИ рдХो рдм्рд░िрдЯिрд╢ рд╕рд░рдХाрд░ рдХे рдЦिрд▓ाрдл рдЖрдЬाрджी рдХी рдкрд╣рд▓ी рд▓рдб़ाрдИ рдШोрд╖िрдд рдХिрдпा।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ा рдПрдХ рдХрдерди рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै?
рд╢िрд╡ाрдЬी рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХा рдиाрдо рджाрджोрдЬी рдХोंрдбрджेрд╡ рдеा
рд╢िрд╡ाрдЬी рдХी рдоाрддा рдХा рдиाрдо рдЬीрдЬाрдмाрдИ рдеा
рд╢िрд╡ाрдЬी рдХी рдоंрдд्рд░िрдкрд░िрд╖рдж् ‘рд╕рдк्рддрдк्рд░рдзाрди' рдХрд╣рд▓ाрддी рдеी
рд╢िрд╡ाрдЬी рдХे рдкिрддा рдХा рдиाрдо рд╢ाрд╣рдЬी рдеा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рд╢िрд╡ाрдЬी рдХा рдЬрди्рдо 20 рдЕрдк्рд░ैрд▓, 1627 рдХो рдкुрдгे рдХे рд╢िрд╡рдиेрд░ी рдХिрд▓े рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। рдЙрдирдХी рдоाрддा рдХा рдиाрдо 'рдЬीрдЬाрдмाрдИ' рдФрд░ рдкिрддा рдХा рдиाрдо рд╢ाрд╣рдЬी рднोंрд╕рд▓े рдеा। рдЙрдирдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдХ рдХा рдиाрдо рджाрджोрдЬी рдХोंрдбрджेрд╡ рдеा। рд╢िрд╡ाрдЬी рдХी рдоंрдд्рд░िрдкрд░िрд╖рдж 'рдЕрд╖्рдЯрдк्рд░рдзाрди' рдХрд╣рд▓ाрддी рдеी, рдЬिрд╕рдоें рдЖрда рдоंрдд्рд░ी рд╣ोрддे рдеे, рди рдХि 'рд╕рдк्рддрдк्рд░рдзाрди'। рдЗрд╕рд▓िрдП, рдХрдерди (C) рд╕рд╣ी рдирд╣ीं рд╣ै।
рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рдердо рдХिрд╕ рдорд░ाрдаा рдкेрд╢рд╡ा рдиे рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╕ंрдзि рдХो рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा?
рдмाрдЬीрд░ाрд╡ рдк्рд░рдердо
рдмाрдЬीрд░ाрд╡ рдж्рд╡िрддीрдп
рдмाрд▓ाрдЬी рд╡िрд╢्рд╡рдиाрде
рдоाрдзрд╡ рд░ाрд╡
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
рдмрд╕ीрди рдХी рд╕ंрдзि 1802 рдоें рдмाрдЬीрд░ाрд╡ рдж्рд╡िрддीрдп рдФрд░ рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬों рдХे рдмीрдЪ рд╣ुрдИ рдеी। рдЗрд╕ी рд╕ंрдзि рдХे рддрд╣рдд, рдкेрд╢рд╡ा рдмाрдЬीрд░ाрд╡ рдж्рд╡िрддीрдп рдиे рдЕंрдЧ्рд░ेрдЬी рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХрд░ рд▓िрдпा рдФрд░ рдкुрдгे рдоें рдПрдХ рд╕рд╣ाрдпрдХ рд╕ेрдиा рд░рдЦрдиा рд╕्рд╡ीрдХाрд░ рдХिрдпा।
'рд╕рддрдиाрдоी рдкंрде' рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा рдХिрд╕ рд╡рд░्рд╖ рд╣ुрдИ рдеी ?
1657 AD/рдИ.
1668 AD/рдИ.
1672 AD/рдИ.
1690 AD/рдИ.
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рд╕рддрдиाрдоी рдкंрде рдХी рд╕्рдеाрдкрдиा 'рдмीрд░рднाрди' рдиाрдордХ рдПрдХ рд╕ंрдд рдиे 1657 рдИ. рдоें рдиाрд░рдиौрд▓ рдоें рдХी рдеी। рд╕рддрдиाрдоी рдЕрдзिрдХрддрд░ рдХिрд╕ाрди, рджрд╕्рддрдХाрд░ рдФрд░ рдиीрдЪी рдЬाрддि рдХे рд▓ोрдЧ рдеे। рд╡े рд╕рдд्рдп рдФрд░ рдИрд╢्рд╡рд░ рдоें рд╡िрд╢्рд╡ाрд╕ рд░рдЦрдиे рдХे рдХाрд░рдг рдЦुрдж рдХो 'рд╕рддрдиाрдоी' рдХрд╣рддे рдеे। рдЙрдирдХे рдзाрд░्рдоिрдХ рдЧ्рд░ंрде рдХो 'рдкोрдеी' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕рддрдиाрдоी рдЕрдкрдиे рдкूрд░े рд╢рд░ीрд░ рдХे рдмाрд▓ों рдХो рдоुंрдбрд╡ाрдХрд░ рд░рдЦрддे рдеे, рдЗрд╕рд▓िрдП рдЙрди्рд╣ें 'рдоुंрдбिрдпा' рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
'рджाрдЧ' рдФрд░ 'рд╣ुрд▓िрдпा' рдХी рдк्рд░рдеा рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдХी рдЧрдИ рдеी
рдЗрд▓्рддुрддрдоिрд╢ рдж्рд╡ाрд░ा
рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдж्рд╡ाрд░ा
рдмрд▓рдмрди рдж्рд╡ाрд░ा
рдлिрд░ोрдЬ рд╢ाрд╣ рддुрдЧрд▓рдХ рдж्рд╡ाрд░ा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
'рджाрдЧ' (рдШोрдб़ों рдХो рджाрдЧрдиा) рдФрд░ 'рд╣ुрд▓िрдпा' (рд╕ैрдиिрдХों рдХा рд╣ुрд▓िрдпा рд▓िрдЦрдиा) рдХी рдк्рд░рдеा рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдиे рд╢ुрд░ू рдХी рдеी। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдпुрдж्рдз рдХे рд╕рдордп рд╕ैрдиिрдХों рдж्рд╡ाрд░ा рдЕрдкрдиे рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдХिрд╕ी рдФрд░ рдХो рднेрдЬрдиे рд╕े рд░ोрдХрдиा рдеा। 'рджीрд╡ाрди-рдП-рдЖрд░िрдЬ' рд╡िрднाрдЧ рд╕ैрдиिрдХों рдХा рд╣ुрд▓िрдпा рд░рдЦрддा рдеा।
рдкрдж्рдоिрдиी рдШрдЯрдиा рдХिрд╕ рд╕ुрд▓्рддाрди рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣ै?
рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी
рдоुрд╣рдо्рдордж рдмिрди рддुрдЧрд▓рдХ
рдлिрд░ोрд╢ाрд╣ рддुрдЧрд▓рдХ
рд╕िрдХрди्рджрд░ рд▓ोрджी
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рд░ाрдиी рдкрдж्рдоिрдиी рдХी рдШрдЯрдиा рд╕ुрд▓्рддाрди рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рд╕े рдЬुрдб़ी рд╣ुрдИ рд╣ै। рдкрдж्рдоिрдиी, рд░ाрдгा рд░рддрди рд╕िंрд╣ рдХी рдкрдд्рдиी рдеीं। рдорд▓िрдХ рдоुрд╣рдо्рдордж рдЬाрдпрд╕ी рдХे 'рдкрдж्рдоाрд╡рдд' рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдиे рдЪिрдд्рддौрдб़ рдкрд░ рдЖрдХ्рд░рдордг рдХрд░рдХे рд░ाрдиी рдкрдж्рдоिрдиी рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдиा рдЪाрд╣ा рдеा।
рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдХे рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ेрдиाрдкрддिрдпों рдоें рдЬिрд╕рдХी рдоंрдЧोрд▓ों рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рд▓рдб़рддे рд╣ुрдП рдоृрдд्рдпु рд╣ुрдИ?
рдЬрдлрд░ рдЦां
рдиुрд╕рд░рдд рдЦां
рдЕрд▓्рдкрдЦां
рдЙрд▓ुрдЧ рдЦां
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
0
рдЕрд▓ाрдЙрдж्рджीрди рдЦिрд▓рдЬी рдХा рдк्рд░рд╕िрдж्рдз рд╕ेрдиाрдкрддि рдЬрдлрд░ рдЦां рдоंрдЧोрд▓ों рдХे рдЦिрд▓ाрдл рд▓рдб़рддे рд╣ुрдП рдоाрд░ा рдЧрдпा рдеा। рд╡рд╣ рдЕрдкрдиे рд╕рдордп рдХा рд╕рдмрд╕े рд╢्рд░ेрд╖्рда рдФрд░ рд╕ाрд╣рд╕ी рд╕ेрдиाрдкрддि рдеा। рдЬрдлрд░ рдЦां рдХे рд╢ौрд░्рдп рд╕े рдоंрдЧोрд▓ рдЗрддрдиे рдк्рд░рднाрд╡िрдд рд╣ुрдП рдХि рд╡े рдЙрд╕ी рд░ाрдд 30 рдХोрд╕ рдкीрдЫे рд╣рдЯ рдЧрдП।
рдХिрд╕ рд╡ंрд╢ рдиे рд╕рдмрд╕े рдЕрдзिрдХ рд╕рдордп рддрдХ рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा?
рдоौрд░्рдп рд╡ंрд╢
рд╢ुंрдЧ рд╡ंрд╢
рдЧुрдк्рдд рд╡ंрд╢
рдХुрд╖ाрдг рд╡ंрд╢
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рджिрдП рдЧрдП рд░ाрдЬрд╡ंрд╢ों рдХा рдХाрд░्рдпрдХाрд▓ рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░ рд╣ै: рдоौрд░्рдп рд╡ंрд╢ (323 - 184 рдИ.рдкू.), рд╢ुंрдЧ рд╡ंрд╢ (184 - 75 рдИ.рдкू.), рдЧुрдк्рдд рд╡ंрд╢ (275 - 550 рдИ.), рдФрд░ рдХुрд╖ाрдг рд╡ंрд╢ (рдк्рд░рдердо рд╢рддाрдм्рджी)। рдЗрд╕ рдк्рд░рдХाрд░, рдЧुрдк्рдд рд╡ंрд╢ рдиे рд╕рдмрд╕े рд▓ंрдмे рд╕рдордп рддрдХ рд╢ाрд╕рди рдХिрдпा।
рдХिрд╕ рдХाрд▓ рдоें рдЕрдЫूрдд рдХी рдЕрд╡рдзाрд░рдгा рд╕्рдкрд╖्рдЯ рд░ूрдк рд╕े рдЙрдж्рдзрдд рд╣ुрдИ?
рдЛрдЧ्рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें
рдЙрдд्рддрд░ рд╡ैрджिрдХ рдХाрд▓ рдоें
рдЙрдд्рддрд░ рдЧुрдк्рддрдХाрд▓ рдоें
рдзрд░्рдорд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдХे рд╕рдордп рдоें
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рдзрд░्рдорд╢ाрд╕्рдд्рд░ों рдХे рд╕рдордп (рд╕ूрдд्рд░ рдХाрд▓ рдоें), рдЪाрд░ рд╡рд░्рдгों (рдм्рд░ाрд╣्рдордг, рдХ्рд╖рдд्рд░िрдп, рд╡ैрд╢्рдп, рд╢ूрдж्рд░) рдХे рдЕрд▓ाрд╡ा рд╕рдоाрдЬ рдоें рдЕрдо्рдмрд╖्рда, рдЙрдЧ्рд░, рдиिрд╖ाрдж рдЬैрд╕ी рдХрдИ рдЕрди्рдп рдЬाрддिрдпों рдХा рдЙрджрдп рд╣ुрдЖ। рдпрд╣ рдЕрдиुрд▓ोрдо рдФрд░ рдк्рд░рддिрд▓ोрдо рд╡िрд╡ाрд╣ों рдХे рдХाрд░рдг рд╣ुрдЖ। рдкाрдгिрдиि рдиे рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╢ूрдж्рд░ों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рд╣ै: рдиिрд░рд╡рд╕िрдд рдФрд░ рдЕрдиिрд░рд╡рд╕िрдд। рдЗрдирдоें рд╕े рдкрд╣рд▓े рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╢ूрдж्рд░ों рдХो рд╣ी рдЕрд╕्рдкृрд╢्рдп рдоाрдиा рдЬाрддा рдеा।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдПрдХ рд╡ेрдж рдзाрд░्рдоिрдХ рдЕрдиुрд╖्рдаाрди рд╕े рд╕рдо्рдмрди्рдзिрдд рд╣ै
рдЛрдЧ्рд╡ेрдж
рд╕ाрдорд╡ेрдж
рдпрдЬुрд░्рд╡ेрдж
рдЕрдерд░्рд╡ेрдж
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рдпрдЬुрд░्рд╡ेрдж рдПрдХ рдХрд░्рдордХाрдг्рдбीрдп рд╡ेрдж рд╣ै рдЬिрд╕рдоें рд╡िрднिрди्рди рдпрдЬ्рдЮों рд╕े рд╕ंрдмंрдзिрдд рдЕрдиुрд╖्рдаाрди рд╡िрдзिрдпों рдХा рд╡рд░्рдгрди рд╣ै। рдпрд╣ рдЧрдж्рдп рдФрд░ рдкрдж्рдп рджोрдиों рдоें рд▓िрдЦा рдЧрдпा рд╣ै। рдпрд╣ 40 рдЕрдз्рдпाрдпों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рд╣ै рдФрд░ рдЗрд╕рдХे рдкुрд░ोрд╣िрдд рдХो 'рдЕрдз्рд╡рд░्рдпु' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХौрди рд╡ैрджिрдХ рджेрд╡рддा рдирд╣ीं рдеा-
рдЗрди्рдж्рд░
рд╡рд░ुрдг
рдХाрд░्рддिрдХेрдп
рд░ुрдж्рд░
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
2
рд╡ेрджों рдоें рд╡рд░्рдгिрдд рджेрд╡рддाрдУं рдХो рд╡ैрджिрдХ рджेрд╡рддा рдХрд╣рддे рд╣ैं। рдЗрдирдоें рдоुрдЦ्рдп рд░ूрдк рд╕े рдЕрдЧ्рдиि, рдЗंрдж्рд░, рд╕ोрдо, рдоिрдд्рд░-рд╡рд░ुрдг, рд╕ूрд░्рдп, рдЕрд╢्рд╡िрди, рдИрд╢्рд╡рд░, рдзाрд╡ा-рдкृрде्рд╡ी, рд░ुрдж्рд░ рдФрд░ рдмृрд╣рд╕्рдкрддि рд╢ाрдоिрд▓ рд╣ैं। рдХाрд░्рддिрдХेрдп рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рд╡ेрджों рдоें рдирд╣ीं, рдмрд▓्рдХि рдкुрд░ाрдгों рдоें рдоिрд▓рддा рд╣ै।
рдмोрдзрдЧрдпा рдоें рдХिрд╕े рдЬ्рдЮाрди-рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ुрдИ рдеी?
рдорд╣ाрд╡ीрд░ рд╕्рд╡ाрдоी
рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз
рд╕ीрдоांрдзрд░ рд╕्рд╡ाрдоी
рдкाрд░्рд╢्рд╡рдиाрде рд╕्рд╡ाрдоी
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
1
6 рд╕ाрд▓ рдХी рдХрдаिрди рддрдкрд╕्рдпा рдХे рдмाрдж, 35 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें, рд╡ैрд╢ाрдЦ рдкूрд░्рдгिрдоा рдХी рд░ाрдд рдХो рдмोрдзрдЧрдпा рдоें рдПрдХ рдкीрдкрд▓ рдХे рдкेрдб़ рдХे рдиीрдЪे рдиिрд░ंрдЬрдиा (рдкुрдирдкुрди) рдирджी рдХे рддрдЯ рдкрд░ рдЧौрддрдо рдмुрдж्рдз рдХो рдЬ्рдЮाрди рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ुрдИ। рдЙрдирдХा рдЬрди्рдо 563 рдИ.рдкू. рдоें рдХрдкिрд▓рд╡рд╕्рддु рдХे рдкाрд╕ рд▓ुрдо्рдмिрдиी рдоें рд╣ुрдЖ рдеा। 29 рд╡рд░्рд╖ рдХी рдЖрдпु рдоें рдЙрди्рд╣ोंрдиे рдШрд░ рдЫोрдб़ рджिрдпा, рдЬिрд╕े рдмौрдж्рдз рдЧ्рд░ंрдеों рдоें 'рдорд╣ाрднिрдиिрд╖्рдХ्рд░рдордг' рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै।
рддृрддीрдп рдмौрдж्рдз рд╕рднा рдХा рд╕рднाрдкрддिрдд्рд╡ рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा
рдорд╣ाрдХрд╢्рдпрдк рдж्рд╡ाрд░ा
рд╡рд╕ुрдоिрдд्рд░ рдж्рд╡ाрд░ा
рдЕрд╢्рд╡рдШोрд╖ рдж्рд╡ाрд░ा
рдоोрдЧ्рдЧрд▓िрдкुрдд्рдд-рддिрд╕्рд╕ рдж्рд╡ाрд░ा
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рддीрд╕рд░ी рдмौрдж्рдз рд╕рднा рдХी рдЕрдз्рдпрдХ्рд╖рддा рдоोрдЧ्рдЧрд▓िрдкुрдд्рдд-рддिрд╕्рд╕ рдиे рдХी рдеी। рдпрд╣ рд╕рднा рд╕рдо्рд░ाрдЯ рдЕрд╢ोрдХ рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рдоें 250 рдИ.рдкू. рдоें рдкाрдЯрд▓िрдкुрдд्рд░ рдоें рд╣ुрдИ рдеी। рдЗрд╕рдХा рдЙрдж्рджेрд╢्рдп рдмौрдж्рдз рд╕ंрдШ рдоें рдПрдХрддा рд▓ाрдиा рдФрд░ рдХрдаोрд░ рдиिрдпрдоों рдХो рд▓ाрдЧू рдХрд░рдиा рдеा।
рдиिрдо्рди рдоें рд╕े рдХिрд╕ рднाрд░рддीрдп рджрд░्рд╢рди рдиे рдкрд░рдоाрдгु рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рдХिрдпा?
рдпोрдЧ
рди्рдпाрдп
рд╕ांрдЦ्рдп
рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ
рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдХोрдИ рдирд╣ीं/рдЙрдкрд░्рдпुрдХ्рдд рдоें рд╕े рдПрдХ рд╕े рдЕрдзिрдХ
3
рдкрд░рдоाрдгु рд╕िрдж्рдзांрдд рдХा рдк्рд░рддिрдкाрджрди рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ рджрд░्рд╢рди рдХे рдЕंрддрд░्рдЧрдд рдорд╣рд░्рд╖ि рдХрдгाрдж рдж्рд╡ाрд░ा рдХिрдпा рдЧрдпा рдеा। рдпрд╣ рд╕िрдж्рдзांрдд рдЬрдЧрдд рдХी рд╕ंрд░рдЪрдиा рд╕े рдЬुрдб़ा рд╣ै рдФрд░ рдоाрдирддा рд╣ै рдХि рд╕рднी рдкрджाрд░्рде рдЫोрдЯे-рдЫोрдЯे рдЕрд╡िрднाрдЬ्рдп рдХрдгों, рдпाрдиी рдкрд░рдоाрдгुрдУं рд╕े рдмрдиे рд╣ैं।
\u0935\u093E\u0939! \u0906\u092A\u0928\u0947 \u0915\u092E\u093E\u0932 \u0915\u0930 \u0926\u093F\u092F\u093E!
\u092C\u0939\u0941\u0924 \u092C\u0922\u093C\u093F\u092F\u093E! \u0925\u094B\u0921\u093C\u093E \u0914\u0930 \u092E\u0947\u0939\u0928\u0924 \u0906\u092A\u0915\u094B \u0938\u0930\u094D\u0935\u0936\u094D\u0920 \u092C\u0928\u093E \u0938\u0915\u0924\u093E \u0939\u0948!
\u092C\u0939\u0941\u0924 \u0916\u093C\u0930\u093E\u092C \u092A\u0930\u092B\u0949\u0930\u092E\u0947\u0902\u0938! \u0925\u094B\u0921\u093C\u093E \u0914\u0930 \u091F\u094D\u0930\u093E\u0908 \u0915\u0930\u094B!
\u0915\u094B\u0908 \u092C\u093E\u0924 \u0928\u0939\u0940\u0902! \u0926\u094B\u092C\u093E\u0930\u093E \u0915\u094B\u0936\u093F\u0936 \u0915\u0930\u094B \uD83D\uDE0A
\u0938\u093E\u092E\u093E\u0928\u094D\u092F \u091C\u094D\u091E\u093E\u0928 \u0914\u0930 \u0917\u0923\u093F\u0924 \u0915\u094D\u0935\u093F\u091C\u093C
\u092A\u093F\u091B\u0932\u093E
\u0905\u0917\u0932\u093E
\u0938\u092E\u093E\u092A\u094D\u0924
\u092A\u094D\u0930\u0936\u094D\u0928
\u0938\u0939\u0940 \u0909\u0924\u094D\u0924\u0930
\u0917\u0932\u0924 \u0909\u0924\u094D\u0924\u0930
\u0938\u092E\u092F \u0932\u0917\u093E
\u0909\u0924\u094D\u0924\u0930 \u0938\u092E\u0940\u0915\u094D\u0937\u093E \u0926\u0947\u0916\u0947\u0902
\u0938\u092E\u0940\u0915\u094D\u0937\u093E \u091B\u093F\u092A\u093E\u090F\u0902
\u0909\u0924\u094D\u0924\u0930 \u0938\u092E\u0940\u0915\u094D\u0937\u093E \u0938\u0942\u091A\u0940
\u092A\u094D\u0930\u092E\u093E\u0923 \u092A\u0924\u094D\u0930 \u0926\u0947\u0916\u0947\u0902
\u092A\u0941\u0928\u0903 \u0936\u0941\u0930\u0942 \u0915\u0930\u0947\u0902
\u0915\u094D\u0935\u093F\u091C\u093C \u092A\u0942\u0930\u094D\u0923!
\u092A\u094D\u0930\u092E\u093E\u0923 \u092A\u0924\u094D\u0930
\u0938\u092B\u0932\u0924\u093E\u092A\u0942\u0930\u094D\u0935\u0915 \u092A\u0942\u0930\u094D\u0923 \u0915\u0930\u0928\u0947 \u0915\u0947 \u0932\u093F\u090F
\u0938\u0924\u094D\u092F\u093E\u092A\u093F\u0924 \u092A\u094D\u0930\u092E\u093E\u0923 \u092A\u0924\u094D\u0930
\u0938\u094D\u0915\u094B\u0930
\u0915\u0941\u0932 \u092A\u094D\u0930\u0936\u094D\u0928
\u0938\u0939\u0940 \u0909\u0924\u094D\u0924\u0930
\u0932\u093F\u092F\u093E \u0917\u092F\u093E \u0938\u092E\u092F
\u092A\u0930\u093F\u0923\u093E\u092E \u092A\u0930 \u0935\u093E\u092A\u0938 \u091C\u093E\u090F\u0902
\u0938\u0939\u0940!
\u0917\u0932\u0924!
\u0906\u092A\u0915\u093E \u0909\u0924\u094D\u0924\u0930:
\u0909\u0924\u094D\u0924\u0930 \u0928\u0939\u0940\u0902 \u0926\u093F\u092F\u093E \u0917\u092F\u093E
\u0938\u0939\u0940 \u0909\u0924\u094D\u0924\u0930:
\u0938\u094D\u092A\u0937\u094D\u091F\u0940\u0915\u0930\u0923:
\u0906\u092A\u0915\u093E \u0909\u0924\u094D\u0924\u0930 \u0917\u0932\u0924 \u0925\u093E\u0964 \u0938\u0939\u0940 \u0909\u0924\u094D\u0924\u0930:
\u092A\u094D\u0930\u0936\u094D\u0928
/
\u0905\u0938\u092B\u0932 (FAIL)
\u0909\u0924\u094D\u0924\u0940\u0930\u094D\u0923 (PASS)
\u0936\u094D\u0930\u0947\u0937\u094D\u0920 (TOP)
\u0938\u0930\u094D\u0935\u0936\u094D\u0930\u0947\u0937\u094D\u0920 (TOPPER)
✓ \u0938\u0924\u094D\u092F\u093E\u092A\u093F\u0924
\u0917\u094D\u0930\u0947\u0921\u093F\u0902\u0917 \u092E\u093E\u0928\u0926\u0902\u0921
\u0938\u0930\u094D\u0935\u0936\u094D\u0930\u0947\u0937\u094D\u0920 (TOPPER)
\u0936\u094D\u0930\u0947\u0937\u094D\u0920 (TOP)
\u0938\u092B\u0932 (PASS)
\u0905\u0938\u092B\u0932 (FAIL)